Norðurlond
Norðurlond eru norðasti parturin av Evropa. Tey eru eystanífrá Finnland, Áland, Svøríki, Danmark, Noreg, Føroyar, Ísland og Grønland. 3 av hesum londum hoyra tó til onnur lond, tó við ávísum heimastýri. Soleiðis hoyrir Áland til Finnland, og Føroyar og Grønland hoyra til Danmark. Svalbarð, Bjarnoyggin og Jan Mayen eru norskar oyggjar uttan sjálvstyri. Noreg, Danmark og Svøríki eru kongsdømi. Ísland og Finnland eru tjóðveldi.
Tilsamans fevna Norðurlond um heilar 3,5 milliónir ferkilometrar. Og Grønland er nógv meira enn helvtin av hesum økinum - 60 prosent av samlaða norðurlendska økinum. Samanlagt liva fleiri enn 27 milliónir fólk í Norðurlondum. Í Norðurlondum tosa vit meira enn sjey ymisk mál. Tey eru føroyskt, norskt, danskt, svenskt, íslendskt, finskt, grønlendskt og fleiri ymisk sámisk mál.
Gustav Vasa, ið var krýndur kongur Svøríkis og Finnlands í 1523 tók Svøríki og Finnland úr Kalmar Uniónini, har hini londini vóru Danmark og Noreg. Í 1809 misti Svøríki Finnland til Russland, men í 1814 var ríkjafelagsskapurin millum Svøríki og Noreg stovnaður aftaná friðartingingarnar í Kiel. Føroyar, Ísland og Grønland fylgdu tó ikki við Noregi yvir í tann ríkjafelagsskapin. Noreg tók seg úr ríkjafelagsskapinum við Svøríki í 1905. Eftir 1523 var mangan kríggj og samanbrestir millum Danmark-Noreg og Svøríki-Finnland, og stórur fíggindaskapur var millum londini. Danmark-Noreg mistu eisini stór landaøki til Svøríki, og tað tók fast tá. Hesi landaøki eru í dag ein inngrógvin partur av Svøríki. Síðani 1814 hevur friður valdað millum Norðurlond.
Meginparturin av fólkinum í hesum londum býr í býum við strendurnar ella við tey stóru vøtnini. Býirnir vórðu bygdir her, tí at havið og vøtnini vóru týdningarmiklar samferðlsuleiðir. Allir norðurlendsku høvuðsstaðirnir eru við sjógvin.
Søga
rætta
_effigy_2010_(2).jpg)
Í bronsuøldini varð veðurlagið heitt. Í landaøkjum, sum nú á døgum eru uttan trævøkstur, vuksu stórir leyvskógir. Eftir 500 f.Kr. gjørdist kaldari og ráligari, sum nú á døgum. Fura, grann og bjørk fóru at vaksa. Eisini lærdu norðbúgvar seg at vinna jarn úr málmi. Tað varð tí lættari at rudda skóg og lendi. Tey fóru at dyrka meira til matna, og íbúgvatalið vaks. Garðarnir gjørdust fleiri, og at enda vóru heilar bygdir uttan um garðarnar. Fleiri bygdir gingu saman í eitt ríki við einum høvdinga á odda, t.d. Ringaríki, Rómaríki, og Hálogaland. So leingi fólk hava búð í Norðurlondum, hava tey havt samband við fólk í Suðurevropa. Í tíðini frá 800-1050 sigldu norðbúgvar dúgliga til onnur lond. Teir sigldu bæði vestureftir, eystureftir og norðureftir at ræna, handla og taka lond. Hesir menn vórðu nevndir víkingar, og tíðin fekk navnið víkingatíðin. Úr Noregi sigldu teir eisini til Føroya, Íslands og Grønlands og búsettust í hesum londum. Leivur Hepni fann Amerika, og hann nevndi landið Vínland. Í víkingatíðini løgdu høvdingar nógv ríkidømi undir seg. Teir rændu og handlaðu.
Teir mætastu høvdingarnir lógu í stríð hvør við annan um at fáa størsta valdið. Úrslitið var, at trý kongsríkið vórðu sett á stovn - Noreg, Danmørk og Svøríki. Ein norskur høvdingi, Haraldur Hárfagri úr Vestfold, savnaði Noreg í eitt ríki. Hin endaligi bardagin var í Havursfirði við Stavanger uml. 900. Um hetta mundið var farið at boða kristindómin í Norðurlondum. Føroysku landnámsmenninir vóru heidnir. Men ein partur av teimum var komin úr bretsku oyggjunum. Tá hava teir óivað verið í samband við kristindómin, sum tí ikki var teimum fremmandur, tá ið norski kongurin sendi Sigmund Brestisson til Føroya at boða kristna trúgv uml. ár 1000. Fleiri kongar nýttu kristindómin og kirkjuna sum amboð at styrkja kongsvaldið. Ein av teimum var Ólavur Haraldson í Noregi. Hann fall í bardaganum í Stiklastøðum í 1030. Men Noreg varð kristnað, og síðan varð hann nevdur Ólavur hin Heilagi.
Fólkavøksturin um ár 1300 í Norðurlondum gjørdi, at trot var á góðum gróðarlendi. Kongarnir grunaðu býirnar. Kongur og kirkjan høvdu síni høvuðssetur í býunum, og allur uttanríkishandil varð rikin haðani. Fólkatalið vaks, og hetta gjørdi, at trot varð á góðum gróðrarlendi. Nýggir garðar vórðu bygdir á vánaligum grótlendi ella høgt uppi millum fjalla. Trý sløg vóru av góðseigarum: kongurin, aðalin og kirkjan. Í 12. øld brast borgarakríggj á millum teir ymsu góðseigararnar. Stríðið var um, hvør skuldi hava kong. Úr Føroyum kom Sverri og segði seg vera kongsson. Tey, sum stuðlaðu honum vórðu nevndir birkibeinar. Sverri sigraði og gjørdist kongur. Norskir kongar løgdu undir seg Føroyar, Grønland og Ísland, og um hetta mundið høvdu føroyingar nógv handilssamband við Bergen. Eftirkomararnir hjá Sverri kongi vóru á trúnuni til 1319, tá ið arvingarnir í kallegg doyðu.
Miðskeiðis í 14. øld gekk Svartideyði í Evropa. Síðani gingu nøkur ár til hann aftur herjaði. Um helvtin av fólkinum í Norðurlondunum doyðu av hesi herviligu sótt. Inntøkurnar hjá kongi vóru nú so lágar, at hann var ikki førur fyri at gjalda tænastufólki sínum somu løn sum fyrr, og stýrið fór á heysin. Samstundis fóru Noreg, Svøríki og Danmørk í Kalmarsamgonguna, sum Margreta drotning fekk í lag í 1397. Noreg kom meir og meir undir danskt veldi, og danskt vann sum skriftmál. Í 1536 gjørdist Noreg ein partur í Danmørk. Danski kongurin tók katólsku kirkjuna av og setti luthersku læruna í staðin. Kongur sjálvur var hægsti myndugleiki í kirkjuligum viðurskiftum. Svøríki fór burtur úr samgonguni í 1446, men Danmørk og Noreg vóru saman til 1814.
Uml. 1500 tók vinnulívið seg fram í Evropa. Gravgangur var eftir norðurlendskari vøru, t.d. timbri, kopari, fiski og jarni. Bøndur í Norðurlondum fóru at arbeiða í skógum, námum og í fiskivinnuni. Tann peningur, teir vunnu við hesum arbeiði, bøtti um trongu fíggjarligu korini. Í 1660 fekk Fríðrikur 3., Danmarkar og Noregis kongur, einaveldi. Kongsins ætt arvaði nú kongsheitið. Í 1655 læt danakongur Christoffer von Gabel Føroyar í len. Fólkatalið vaks støðugt, og seinast í 17. øld var manntalið tað sama sum fyri svartadeyða. Danski-norski kongurin Kristian 4. var hugnaður fyri vinnulívinum. Danmark var høvuðslandið, og tí hugsaðu donsku-norsku kongarnir meira um gongdina í Danmørk. Svøríki og Danmørk kappaðust um valdið í Norðurlondum, og mong kríggj gjørdu, at danskir og norskir landspartar vórðu latnir Svøríki. Fyrst í 18. øld hevði danski-norski kongurin í hyggju at taka hesar landspartar aftur, men svenski kongurin Karl 12. royndi at leggja enn meiri undir seg. Í mong ár hevði hann verið í kríggi í Russlandi, Týsklandi og Póllandi fyri at vinna á londunum sunnanfyri Eystarasalt, men at enda varð hann noyddur at taka seg aftur til Svøríkis. Landið var fátækt og útarmað, nú ið tað so leingi hevði latið hermenn, mat, vápn og klæði. Hóast hetta eydnaðist Karli at fáa nýggjan her á føtur til tess at leypa á Noreg. Svenskir hermenn herjaðu á Noreg tvær ferðir - í 1716 og 1718.
.png)
Einaveldið var tikið av í Svøríki í 1718, í Noregi í 1814 og í Danmørk í 1849. Í 1850 fekk danska grundlógin gildi í Føroyum. Í 1856 varð kongliga einahandilsskipanin tikin av, og føroyingar fóru at keypa skip og virka fisk til útflutnings. Gongd kom á føroyskan búskap. Tíðin frá 1870 til 1914 var í meginpartinum av Evropa ein framgongutíð og ein friðartíð. Tey norðurlendsku samfeløgini broyttust frá grundini, og í 20. øld gjørdust Norðurlond, við meiri millumtjóða samskifti og við umboðum í altjóðastovum, meira enn fyrr ein partur í heimssamfelagnum. Í hernaðarligum samanhangi vórðu eisini Føroyar, Grønland og Ísland drigin upp í stórpolitikkin. Tey flestu Norðurlond gjørdust fræls lond. Politiskt vann fólkaræðið fram. Fólk sluppu at velja umboð til politiskar stovnar, bæði til smáar eindir sum kommunur og til landsumfatandi ting, sum stjórnir høvdu ábyrgd fyri. Um 1800 var Danmarkar ríki eitt stórveldi. Tað rakk í vídd norður á Finnmørkina, vestur og norður til Grønlands og umfataði eisini tey gomlu norsku hjálondini Føroyar og Ísland. Fyri sunnan vóru hertugadømini Holstein og Slesvík. Í Karibia átti Danmørk tríggjar oyggjar; tær vórðu roknaðar sum hjáland, har var trælahald grundarlagið undir búskaparligum lívi. Í 1917 seldi Danmørk USA hesar oyggjar við ognum og fólki.
Í Seinna heimsbardaga hersetti týskurin Noreg og Danmørk. Onglendingar tóku Føroyar og vardu tær. Føroyar vóru frá 1816-1940 danskt amt; tá fingu Føroyar eina fyribils stýrisskipan, sum løgtingið gjørdi, tí alt samband við Danmørk var kvett, og Danmørk og Føroyar vóru hersett av hvør sínum parti í heimsbardaganum. Fyri kríggið sigldu føroysk fiskiskip við donskum flaggi. Í 1940 kravdu onglendingar, at annað flagg varð nýtt. Trolarin Nýggjaberg var fyrsta føroyska skipið, sum nýtti Merkið bardagaárini. Í 1944 varð Ísland lýst sum lýðveldi við egnum valdum forseta. Grønland var hjáland, til tað í 1953 gjørdist danskt amt.
Landafrøði
rætta
Tað politiska-landafrøðiliga økið, sum vit nevna Norðurlond, røkkur heilt úr Grønlandi í vestri um Føroyar og Ísland til Finnlands í eystri - við Noregi, Danmark og Svøríki í miðjuni. Tey trý Norðurlondini Svøríki, Noreg og Danmørk verða kallað Skandinavia. Stórir partar av Noregi, Svøríki og Finnlandi eru skógvaksnir, og har eru mong vøtn, tí at skriðjøklarnir gróvu djúpar lægdir í lendið í seinastu ístíð. Stór fjallalendi eru í Noregi og Svøríki, men Finnland og fruktagóða Danmørk eru sløtt láglendi. Føroyar, Grønland og Ísland hava tað felags, at tey liggja langt úti í Norðuratlantshavi og langt frá teimum tættbygdu londunum í Norðurlondum. Ísland er ein gosoyggj, skapt av lava. Føroyar eru ein oyggjabólkur við 18 oyggjum. Grønland er heimsins størsta oyggj. Landafrøðiliga og jarðfrøðiliga er hon partur av norðuramerikanska meginlandinum. Politiskt verður Grønland roknað upp í Norðurlond.
Mál
rætta
Í Norðurlondum eru bæði mál, sum eru nær skyld, og mál, sum eru av heilt ymsum málættum. Tað er tískil týdningarmikið av skyna á norðurlendskum málum - sum er felagsheiti fyri tann norðurgermanska undirbólkin av tí indo-evropeisku ættini: norskt, føroyskt, íslenskt, danskt og svenskt - málunum í Norðurlondum, sum eisini fevna um mál úr bæði tí uralsku málættini: finskt og sámiskt - og úr tí eskimoisku-aleutisku ættini: grønlendskt. Tá ið talað er um meginnorðurlenskt, kann tað vera ymist, um roknast skal við teimum standardmálum (norskum, donskum og svenskum) ella fýra (norskum = nýnorskum og bókmáli) ella møguliga fimm (svenskum = svøríkissvenskum og finnlandssvenskum).
Navnið norrønt verður vanliga brúkt um málið í Føroyum, Íslandi og Noregi frá um 10. øld og fram at uml. 1350. Tá var málið í hesum londum næstan tað sama; tí føroyingar og íslendingar vóru upprunaliga norskir útfarar - flestir av Vesturlandinum. Nútíðar íslenskt og føroyskt hava tí eyðsýndan líkskap við málførini í Vesturnoregi, sum kanska partvíst kemur av teirra felags upphavi, men onnur vilja vera við, at tað eisini kann stava frá sambandi við Noreg seinni í tíðini. Danskt og svenskt mál vóru longu hesa tíðina nakað ólík norrønum, t.e. at málføraskilnaðurin millum norðurlensku málini var longu á veg - serliga sást, at danskt tók at skilja seg burturúr.
Menningin av einum norskum skriftmáli var ein staðfesting av sjálvstøðu landsins; men hetta trokaði ikki tað danska burtur, og tí hava norðmenn í sløk 130 ár havt tvey almenn skriftmál, nýnorskt og bókmál. Í Finnlandi eru bæði finskt og svenskt almenn mál. Finsku málførini eru býtt í tveir høvuðsbólkar, eystur- og vesturfinsk málføri. Sámiskt kann málsliga neyvan roknast sum bara eitt mál, tí tey ólíkastu sámisku málførini eru eins ólík og t.d. meginnorðurlendskt og týskt eru tað. Grønlenskt er í ætt við fleiri onnur eskimoisk mál og er partur av eskaleutisku málættini, har eskimoiskt og aleutisk eru høvuðsgreinarnar.
Politikkur
rætta
Norðurlond eru millum heimsins bestu lond at búgva í. Ikki bert fyri ríkfólk, men eisini fyri vanlig fólk, sum ikki flóta í pengum. Eisini fyri tey, sum í longri ella stryttri tíðarbil av einhvørji orsøk ikki hava nokk til dagin og vegin. Ein fyritreyt fyri hesum er, at ein óskrivaður sáttmáli er millum ættarliðini, har tey yngru gjalda, so eldri kunnu leggja frá sær uttan at sita við ongum. Norðurlond hava langa siðvenju við at taka lut í altjóða samstavi um at varðveita náttúru- og mentanararvin í heiminum. Øll Norðurlond hava tikið undir við millumtjóðasáttmálum viðvíkjandi náttúru og mentanarumhvørvi. Norðurlond hava eisini sett á stovn eina norðurlendska miðstøð (NWHF), sum skal styrkja felags átakið fyri at verja heimsins náttúru- og mentanararv.
Norðurlendskt samstarv
rættaNorðurlendska ráðharraráðið er eitt politiskt organ fyri samstarvið millum stjórnirnar í teimum norðurlendsku londunum. Norðurlendska ráðharraráðið arbeiðir fyri felags loysnum innan økir har tey norðurlendsku londini kunnu røkka betri úrslit við at samstarva, um at loysa uppgávur, hvør sær.
Norðurlendska ráðið er eldri enn Norðurlendska ráðharraráðið og bleiv stovnað í 1952, við tí fyri eyga at styrkja samstarvið millum tey norðurlendsku ráðini, og er tað samstarvsorganið fyri norðurlendsku parlamentini. Drívmegin hjá tingmonnunum í Norðurlendska ráðnum, er viljin til at Norðurlond skulu verða eitt gott økið at búgva, liva og arbeiða í. Hetta er eisini primerað málið fyri tey uppskot sum taka seg upp í Norðurlendska ráðnum. Eitt uppskot sum er veruleiki, sum kom ígjøgnum í 1954, og sum hevur givið stóra ávirkan á felagsskaparkensluna, er norðurlendska pass-samveldið, sum ger tað møguligt hjá norðurlendskum íbúgvum at ferðast uttan pass í londunum.
Útnorðurráðið er tingmannasamstarv millum Ísland, Grønland og Føroyar.
Javnstøða er eitt av teimum økjum, har sum norðurlendsku londini hava samstarvað mest. Hetta hevur virkað til, at Norðurlondini í dag eru millum tey mest javnsettu í heiminum.
Samferðsla
rætta
Hvat ið samferðslu viðvíkur, liggja Norðurlondini væl fyri. Atlantshavið og Norðsjógvurin frysta ongantíð, hvussu harður veturin so er, og til londini á meginlandinum í Evropa slepst altíð við bili og toki. Noreg, Danmark og Svøríki kastaðu saman eftir kríggið og stovnaðu SAS felagið, sum eigur hópin av stórum og góðum flogførum, ið røkja fastar flogleiðir til allar heimspartar. Hetta flogfelagið gjørdist víðagitið, tá ið tað sum fyrsta flogfelag legði fasta flogleið tvørtur um Norðurpólin til Eysturásia og Norðuramerika. Skipaflotarnar hava Norðurlondini óføra stórar, men tó er tann norski nógv størstur. Hesi skip sigla ikki bara til havnir í Evropa, men um øll høv; tey størstu av teimum eru tangaskip, sum verða nýtt til at føra olju úr Arábia og Persia til lond í Evropa og aðrastaðni.
