Latínskt mál

Latín (á latíni: lingua latīna, IPA: [ˈlɪŋɡʷa laˈtiːna]) er klassiskt mál, ið hoyrir til italsku málættina og soleiðis til indo-evropeisku málættina. Latínska stavraðið mentist frá tí etruskiska stavraðnum og tí euboiiska grikska stavraðnum og at enda úr tí fønikiska stavraðnum.

Latín Lingua Latina, Lingua Romana
Tosað í:	Rómverjaríkið, Vatikanið.
Tosandi íalt:	—
Málætt:	Indo-evropeiskt  Italskt   Italofalisiskt    Latín.
Málkotur
ISO 639-1:	la
ISO 639-2:	lat
ISO 639-3:	lat .

Latínsk innskrift í Colosseum.

Latín var uppruniliga talað í Latium, í Italiahálvoynni. Ígjøgnum valdið hjá Rómverska tjóðveldinum varð latín tað ráðandi málið, fyrst í Italia og seinni tvørtur ígjøgnum Rómverjaríkið. Talumálslatín mentist til tey rómanska mál, t.d. italskt, portugisiskt, spanskt, franskt og rumenskt. Nógv orð í enskum og eisini donskum komu frá latíni. Latínskar røtur brúkast í guðfrøði, lívfrøði og læknafrøði.

Undir seina Rómverska tjóðveldið (um 75 f.Kr.), varð fornlatín fyrisett til klassiskt latín. Talumálslatín var tað mál, ið talaðist um tað mundið og sýnist í innskriftum og verkum av skemtleikskøldum sum Plautus og Terentius. Seinlatín er skriftsmálið frá 3. øldini og miðaldarlatín er málið frá 9. øldini, ið mentist til endurburðarlatín undir endurburðartíðina. Seini mentist nýlatín. Latín varð brúkað fyri altjóða samskifti og vísindi til 18. øldina, tá ið man byrjaði brúka talumál fyri skriftir. Kirkjulatín er enn almennt mál í Pávastólinum og Rómversk-katólsku kirkjuni. Latín undirvísast í skúlum um allan heim.

Latín er bendingarmál og hevur trý kyn og sjey føll.

Fonologi

Latínski framburðurin er umskapaður t.d. frá frágreiðingum, stavivillum og orðaleikum. Aðrar keldur eru fornupprunafrøði og stavingar av latínskum orðum í øðrum málum.

Hjáljóð

		Varraljóð	Tannaljóð	Framgómaljóð	Bakgómaljóð		Málbandaljóð
					greitt	varraljóð
Lokaljóð	raddað	b	d		ɡ	ɡʷ
	óraddað	p	t		k	kʷ
Trongaljóð	raddað		z
	óraddað	f	s				h
Nasaljóð		m	n		(ŋ)
Rotiskaljóð			r
Nærkanarljóð			l	j		w

Klassiskt latín hevði ongan mun ímillum stórar og smáar bókstavir og hevði ikki bókstavirnar ⟨J U W⟩. Í staðin fyri ⟨J U⟩ brúkti man ávikavist ⟨I V⟩; soleiðis vóru ⟨I V⟩ bæði hjáljóð og sjálvljóð.

Á okkara døgum brúkar man oftast ⟨i u⟩ í staðin fyri klassisku ⟨i v⟩. Nakrar skipanir brúka ⟨j v⟩ fyri sjálvljóðini /j w/, men ⟨v⟩ brúkast aldri fyri ⟨gu su qu⟩.

Notes

Latínsk staveind	Latínskt málljóð	Føroysk dømir
⟨c⟩, ⟨k⟩	[k]	Altíð hart sum k í taka, aldri bleytt sum k í keypa
⟨t⟩	[t]	Sum t í at
⟨s⟩	[s]	Sum s í siga
⟨g⟩	[ɡ]	Næstan sum g í ganga ella donsku gang, men raddað
	[ŋ]	Framman fyri ⟨n⟩ sum n í banka
⟨n⟩	[n]	Sum n í ein
	[ŋ]	Framman fyri ⟨c⟩, ⟨x⟩ og ⟨g⟩ sum n í banka
⟨l⟩	[l]	⟨ll⟩ og framman fyri ⟨i⟩ sum l í lesa (l exilis)
	[ɫ]	Í øðrum støðum, sum myrkt l í t.d. ensku bowl (l pinguis)
⟨qu⟩	[kʷ]	Sum qu í ensku quick
⟨u⟩	[w]	Stundum í byrjanini á stavilsum ella eftir ⟨g⟩ og ⟨s⟩ sum w í ensku wine, aldri sum v í vit
⟨i⟩	[j]	Stundum í byrjanini á stavilsum sum j í ja
	[jj]	Sum tvey j
⟨x⟩	[ks]	Sum ⟨k⟩ + ⟨s⟩: sum ks í øks

Sjálvljóð

Ósamansett sjálvljóð

	Frammælt	Miðmælt	Bakmælt
Læst	iː ɪ		ʊ uː
Hálvlæst	eː ɛ		ɔ oː
Opið		a aː

Klassiskt latín hevði ongan mun ímillum ⟨U⟩ og ⟨V⟩. Í staðin brúktist ⟨V⟩ eisini sum hjáljóð og sum sjálvljóð. ⟨Y⟩ kom frá grikskum og úttalaðist sum ⟨u⟩ ella ⟨i⟩ av nøkrum talarum.

Klassiskt latín hevði bæði stutt og long sjálvljóð. Á okkara døgum skrivar man oftast long sjálvljóð við makron, t.d. ⟨ā ē ī ō ū⟩, og stutt sjálvljóð eru ómerkt.

Framburður latínskra sjálvljóða

Latínsk staveind	Latínskt málljóð	nútíðardømir
⟨a⟩	[a]	sum a í land
	[aː]	sum a í Kanada
⟨e⟩	[ɛ]	sum e í frekt
	[eː]	sum e í frekur
⟨i⟩	[ɪ]	sum i í lint
	[iː]	sum i í linur
⟨o⟩	[ɔ]	sum o í toldi
	[oː]	sum o í tola
⟨u⟩	[ʊ]	sum u í gult
	[uː]	sum u í gulur
⟨y⟩	[ʏ]	sum y í mystisk
	[yː]	sum y í mytisk

Sjálvljóðsbókstavur fyri ⟨m⟩ við orðsenda, ella sjálvljóðsbókstavur fyri ⟨ns⟩ ella ⟨nf⟩, verður langt nasasjálvljóð, t.d. monstrum /mõːstrũː/.

Tvíljóð

Klassiskt latín hevði fleiri tvíljóð. Vanligastu vóru ⟨ae au⟩. ⟨oe⟩ var óvanligt og ⟨ui eu ei⟩ vóru sera óvanlig, serliga í upprunaligum latínskum orðum. Hesar samansetingar av bókstøvum vorú ikki altíð tvíljóð, uttan kundu vera tvey sjálvljóð í tveimum stavilsum (⟨ae⟩ og ⟨oe⟩) ella eitt sjálvljóð og hálvhjáljóðið /j/ ella /w/ (⟨au ui eu ei ou⟩). Dømir eru aēnus [aˈeː.nʊs] "í bronsuni" og eius [ˈɛj.jʊs] "hansara".

Í talumálslatíni gingu ⟨ae au oe⟩ saman við ⟨e ō ē⟩. Tílíkur framburður var eisini hjá smærri mentaðum talarum.

Tvíljóð eftir byrjanarljóð

	Frammælt	Bakmælt
Læst		ui /ui̯/
Hálvlæst	ei /ei̯/ eu/eu̯/	oe /oe̯/ ou /ou̯/
Opið	ae /ae̯/ au /au̯/

Mállæra

Navnorð

Reglulig navnorð á latíni hava ein av fimm bendingum, ið man kan síggja í hvørsfallið hjá orðinum. Tey eru:

1. Fyrsta bendingin, oftast við endingina a, hevur hvørsfalsbendingina -ae.
2. Aðra bendingin, oftast við endingina o, hevur hvørsfalsbendingina -i.
3. Triðja bendingin, oftast við endingina i, hevur hvørsfalsbendingina -is.
4. Fjórða bendingin, oftast við endingina u, hevur hvørsfalsbendingina -ūs.
5. Fimta bendingin, oftast við endingina e, hevur hvørsfalsbendingina -ei.

Latín hevur sjey føll:

1. Hvørfall (nominativus) – brúkast nær navnið er grundliður ella grundlið til umsagnarlið: Gentan rann. Puella cucurrit, ella cucurrit puella.
2. Hvørsfall (genitivus) – brúkast oftast nær navnið er eigari eller hoyrir saman við eitt ávirki: Rossin hjá gentuni. Equus puellae.
3. Hvørjumfall (dativus) – brúkast oftast nær navnið er óbeinleiðis ávirki: Maðurin gevur gentuni eitt epli. Vir puellae mālum dat.
4. Hvønnfall (accusativus) – brúkast oftast nær navnið er beinleiðis ávirki: Maðurin gevur gentuni eitt epli. Vir puellae mālum dat.
5. Ablativ (ablativus) – brúkast oftast nær navnið vísir loysing ella gongd frá onkrum: Gentan kemur frá akrinum. Puella ex agris venit.
6. Tiltalufall (vocativus) – brúkast nær navnið er tiltalað. Kent dømi er: Og tú, Brutus! Et tū, Brūte!
7. Lokativ (locativus) – óvanligt, men brúkast fyri stað: Í Róm, Rōmae.