Munurin millum rættingarnar hjá "Sápmi"
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Linja 1:
{| class="infobox"
[[Mynd:Sami_flag.svg|thumb|right]]▼
|- bgcolor="#FFFFFF"
'''Sápmi''' ''([[Sámiskt|sámiskt]]: Sámeednam)'' er [[Sámiskt|sámiska]] heitið fyri Sámaland, sum er ein partur av [[Noreg]]i, [[Svøríki]], [[Finnland]]i og [[Russland|Russlandi]]. [[Sámar|Sámarnir]] hava búð í Sápmi í túsundtals ár, og teir hava leingi einki stórvegis samband havt við umheimin. [[Sámar|Sámarnir]] hava egið [[mál]] og serstaka mentan og royna at vinna sær størri sjálvræði í landøki sínum. Hjá mongum sámum er reinsdjórahald enn høvuðsvinna, men gongdin er, at teir meir og meir liva sum øll hini fólkini í hesum londum.▼
|-----
|[[Image:Sami flag.svg|left|125px|Sápmi]]
[[Image:Flag of Norway.svg|25px|Noreg]]<br/>
[[Image:Flag of Sweden.svg|25px|Svøríki]]<br/>
[[Image:Flag of Finland.svg|25px|Finnland]]<br/>
[[Image:Flag of Russia.svg|25px|Russland]]
|-----
! colspan="2" align=center bgcolor="#ff9999" | [[Mynd:LocationSapmi.png|270px]]
|-----
| '''Tjóðsangur''': || ''[[Sámi soga lávlla]]''
|-----
| '''Tjóðardagur''': || [[6. februar]]
|-----
| '''[[Mál]]''': || [[Sámiskt]], [[Norskt (mál)|Norskt]],<br/>[[Svenskt (mál)|Svenskt]], [[Finskt (mál)|Finskt]],<br/>[[Russiskt (mál)|Russiskt]]
|-----
| '''Fullveldi''': || Onki
|-----
| '''[[Vídd]]''': || 388,350 km²
|-----
| '''Íbúgvar''': || 2,31 mió.<br/>(70 000 [[sámar]])
|-----
| '''Tíðarzona''': || UTC +1 til +3
|-----
| '''Heimasíða''': || [http://www.texas.gov/ Texas.gov]
|}
▲'''Sápmi''' ''([[Sámiskt|sámiskt]]: Sámeednam)'' er [[Sámiskt|sámiska]] heitið fyri '''Sámaland''', sum er ein partur av [[Noreg]]i, [[Svøríki]], [[Finnland]]i og [[Russland|Russlandi]]. [[Sámar|Sámarnir]] hava búð í Sápmi í túsundtals ár, og teir hava leingi einki stórvegis samband havt við umheimin. [[Sámar|Sámarnir]] hava egið [[mál]] og serstaka mentan og royna at vinna sær størri sjálvræði í landøki sínum. Hjá mongum sámum er reinsdjórahald enn høvuðsvinna, men gongdin er, at teir meir og meir liva sum øll hini fólkini í hesum londum.
== Hvør? ==▼
== Søga ==
Sámiska búøkið, Sápmi, røkkur frá eysturstrondini á [[Kolahálvoy|Kolahálvoynni]] í([[Russland|Russlandi]]), um alt [[Noreg|Norðurnoreg]], inn í [[Finnland|Norðurfinnland]] og [[Svøríki|Norðursvøríki]] suður til [[Jämtland|Jämtlands]] og [[Idre]]. Tað eru um leið 60 000 [[sámar]] í Sápmi. Av teimum búgva umleið 35–40.000 í [[Noreg|Noregi]], 6000 í [[Finnland|Finnlandi]], 15–20.000 í [[Svøríki]] og 2000 í [[Russland|Russlandi]]. Tølini eru tó óneyv og byggja á metingar. Til eru kanningar, sum benda á, at talið er lágt sett, og at nógv fleiri hava røtur í [[Sámar|sámiska fólkinum]], men mong vita tað kanska ikki ella vilja ikki kennast við tað.▼
[[Mynd:Saami_Family_1900.jpg|thumb|right|270px]]
Í [[18. øld]] royndi [[Danmark-Noreg|danska-norska ríkið]] at fáa betri eftirlit við [[Sámar|sámunum]]. Roynt varð at fáa teir at taka við [[Kristindómur|kristnari]] trúgv.
[[Sámar]]nir hava ongantíð sjálvir átt kong ella høvding. Teir flestu hava upp ígjøgnum tíðirnar livað av reinsdjóraveiði, fiskiskapi og landbúnaði. Ein partur flytur úr einum staði í annan. Teir fara við reinsdjórafylgjunum, sum á sumri halda til í fjøllum og á graslendi, og um veturin leita inn í skógin ella oman at strondini.
[[Noreg|Norski]] presturin [[Thomas von Westen]] ([[13. september]] [[1682]] - [[9. apríl]] [[1727]]) fór við loyvi frá stjórnini í [[Keypmannahavn]] at boða [[Kristindómur|kristindómin]] fyri [[Sámar|sámunum]]. Hann var strangur ímóti teimum, sum ikki vildu taka við [[Kristindómur|kristnari]] trúgv. Fleiri túsund rúnatrummur vórðu brendar, og tey, sum ikki vildu sleppa gomlu trúnni, vórðu [[Deyðarevsing|dømd til deyða]]. [[Thomas von Westen|Thomasi von Westen]] dámdi ikki, at konufólk og mannfólk høvdu sama rætt at taka samfelagsligar avgerðir. Men hann lærdi seg [[Sámiskt|sámiska málið]], tí hann helt tað vera rímiligt, at [[kristindómur]]in varð boðaður teimum á teirra egna máli. Í [[18. øld]] tóku fleiri og fleiri [[sámar]] við [[kristindómur|kristnari]] trúgv bæði í [[Noreg]]i, [[Svøríki]] og [[Finnland]]i.
Í [[1751]] fingu [[Danmark|Danmørk]], [[Noreg]], [[Svøríki]] og [[Finnland]] sett fast mark norðanfyri. Sámaland varð býtt eftir landamørkunum. Men henda samtykt galt ikki teir [[sámar]], sum fluttu úr einum staði í annan. Teir sluppu um mørkini við reinsdjórum sínum, og fingu veiði- og fiskirættindi har, teir komu. Teir sluppu eisini undan hertænastu.
Men seinast í [[18. øld]] var nýggjur vandi á ferð. Av vatnflóð, felli og ov stórum fólkavøkstri fluttu bøndur í hundraðtali úr [[Eysturdal]]i og [[Gudbrandsdal]]i til Norðurlandið, [[[Troms fylke|Troms]] og [[Finnmark fylke|Finnmørkina]]. Myndugleikarnir eggjaðu fólki at flyta. Tørvur var á bóndum norðanfyri. Niðursetufólkið fekk fastan bústað og eisini ognarætt til jørðina. Hetta kom [[Sámar|sámunum]] dátt við. Teir vórðu riknir burtur og mistu bæði fiskirættindi og veiðirættindi. Meira enn so, at niðursetufólkini tóku burtur av reinsdjórafylgjunum og góvu sámum einki afturfyri.
▲== Hvør? ==
▲Sámiska búøkið, Sápmi, røkkur frá eysturstrondini á [[Kolahálvoy|Kolahálvoynni]] í ([[Russland|Russlandi]]), um alt [[Noreg|Norðurnoreg]], inn í [[Finnland|Norðurfinnland]] og [[Svøríki|Norðursvøríki]] suður til [[Jämtland|Jämtlands]] og [[Idre]]. Tað eru um leið 60 000 [[sámar]] í Sápmi. Av teimum búgva umleið 35–40.000 í [[Noreg|Noregi]], 6000 í [[Finnland|Finnlandi]], 15–20.000 í [[Svøríki]] og 2000 í [[Russland|Russlandi]]. Tølini eru tó óneyv og byggja á metingar. Til eru kanningar, sum benda á, at talið er lágt sett, og at nógv fleiri hava røtur í [[Sámar|sámiska fólkinum]], men mong vita tað kanska ikki ella vilja ikki kennast við tað.
== Samiskt mál ==
Line 17 ⟶ 51:
Sámiska [[mál|málið]] verður vanliga býtt í trý máløki: [[eystursámiskt]], [[miðsámiskt]] og [[suðursámiskt]]. Mett verður, at harumframt eru um leið
20 000 [[sámar]], sum duga nakað av [[sámiskt|sámiskum]]. Kanska eini 85–90 % av øllum, ið tala [[sámiskt]], tala [[norðursámiskt]]. Tað eru orð í [[sámiskt|sámiskum]], sum tað ber til at fylgja fleiri enn 6000 ár aftur í tíðina, t.d. njuolla (pílur), juoksa (bogi), suotna (sina), guolli (fiskur), njoammil (hara) - Dømini eru á [[Norðursámiskt|norðursámiskum]].
== Joyk ==
Line 25 ⟶ 57:
Tá ein [[Sámar|sámi]] joykar, verður hann tað, hann joykar, og ger sjálvur bæði ljóð og orð. <br/>
Joykið kann vera eitt ávíst [[dýr]], fólk ella landslag, og við sínum serligu ljóðum og fáum orðum joykar hann tað, sum hann hevur at bera fram.
== Bókmentir og tónleikur ==
Line 60 ⟶ 91:
Dastgo du læ rika ja fabmo ja gudne agalashvutti. <br/>
Amen. <br/>
== Annað ==
| |||