Munurin millum rættingarnar hjá "Kalifornia"

Djúpasti dalur í [[USA]] er í Kalifornia – [[Deyðadalur]] (á enskum: ''Death Valley''), 86&nbsp;m lægri enn [[sjógvur]]in. Deyðadalur er eisini heitasta stað á jørðini <ref>http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature</ref> <ref>http://www.storm.no/nyheter/det-varmeste-stedet-paa-jorden-er-ikke-lenger-i-libya-3876606.html</ref>

Nógvar ymiskar indiánaættir vóru í Kalifornia. Helst hava forsøgulig fólk verið í Kalifornia frá um 10&#8239;000&nbsp;f.Kr. Flestu teirra veiddu, veltu og fiskaðu. Kendar ættir eru til dømis mohave, shoshone, comanche, paiute og chumash, sum til dømis búðu á [[Santa Catalina Island]]. Tey sigldu í sjógóðum træbátum. Tey vóru tað, vit rópa savnarar og lægri veiðumenn. Tey veiddu tað, ið var fyri av djórum, og tað vóru mest øll smádjór, tey yvirhøvur kundu fáa fatur á. Tey savnaðu so eisini saman tær [[plantur]], ið bar at fáa fatur á. Tey gróvu røtur upp, men nógvastaðni har um vegir er gróðurin so kargur, at sandur og eyrur er millum sjálvt gróðurbeltini, og vanliga vaksa planturnar bara í túgvum. Hetta vísti seg eisini í teirra samfelagsskipan. Hesir indianarar høvdu helst eina fatan av, at teir hoyrdu saman, men teir livdu bara í heilt smáum samfeløgum, sum heild sum stórfamiljur. Og ofta hava hesir indianararnir, eitt nú shoshonarar, ikki verið meira enn einir fimtan í tali í hvør sínum bólki. Tað var neyðugt hjá hesum bólkum, at halda saman, tí tað ber ikki til at hava stóra fólkamiðsavnan, har lítið er at liva av.


Gullgravarar og aðrir eydnusmiðir tustu nú teir næstu mánaðirnar í stórum tali til Kalifornia, so at hetta áður fámenta landið brádliga uddi av fólki. Tá ið gullið varð funnið, búðu uml. 2000 fólk í Kalifornia, men áðrenn eitt ár var liðið, hevði gullfepurin drigið 92.000 fólk at seta búgv har. Yvirhøvur vóru tey nýkomnu fólkini amerikanarar, men annars dró gullfepurin fólk í tíggjutúsundatali til sín úr [[Evropa]], [[Kina]], [[Latínamerika]] og [[Avstralia]]. Hesi gróvu eftir gulli, eins og vóru tey heilt frá sær sjálvum. Nógv gull varð funnið, og nøkur fá, ið høvdu eydnuna við sær, gjørdust rík eftir stuttari tíð. [[Sacramento]]dalurin var í nøkur ár (1848-1855) satt paradís hjá gullgravarunum. Allastaðni varð grivið og høgt, og fleiri ferðir vóru stórir klumpar funnir. Í fyrstani vunnu gullgravararnir tað gylta metalið úr áum við einføldum amboðum sum t.d. pannum. Meiri framkomnir mátar at vinna út gull tóku seg upp og vórðu seinni brúktir um alla verðina. Tá ið tann tøkniligi framburðurin var komin upp á tað stig, at hann fór at kosta rættiliga nógv, vórðu fleiri námsfeløg stovnað, og talið á einstaklingum minkaði. Teir vunnu út gull fyri fleiri milliardir dollarar, mett í nútíðar prísum, og tað bar í sær ómetaligt ríkidømi. Árinið av gullfepurin var øgiligt. [[San Francisco]] vaks m.a. frá lítlari búsetning til ein stórbý, og kirkjur, vegir, skúlar og býir vórðu bygd um alt Kalifornia. Nýggj flutningskervi vórðu gjørd, tá ið dampskip fóru at sigla í fastari leið, og jarnbreytir vórðu lagdar. Jarðarbrúkið og neytahaldið vuksu í øllum statinum til tess at nøkta tørvin hjá teimum mongu nýkomnu. Í byrjanini av gullfepurtíðini var eingin lóggáva um ognarrætt á gulløkjunum, og ein skipan varð gjørd til at fáa skil á ognarviðurskiftunum. 


Men livilíkindini hjá teimum mongu niðursetufólkunum, sum ikki gjørdust rík, vórðu skjótt út av lagi vánalig. Gullfepurin hevði eisini vanlukkuligar avleiðingar við sær. Eingi hús vóru at búgva í. Ongar krambúðir vóru, sum matur og annað kundi fáast úr, og ikki vardi leingi, fyrr enn lógloysi valdaði við teirri avleiðing, at byrsan avgjørdi hvørja trætu og hvørt stríð. Tá ið gullfepurin hæsaður av, vóru nógv, sum fóru at leita eftir gulli aðrastaðni. Tó høvdu tey flestu sæð, at Kalifornia var eitt fruktagott land við avbera góðum veðurlagi, og tað vóru tí ikki so fáir gravarar, sum eydnan hevði verið kørg við, ið nú gjørdust dugandi og ágrýtnir landbúnaðarmenn. Indianararnir vórðu álopnir og riknir úr sínum búplássum og bygdum, og gullgrevsturin meinskaði náttúruna illa. Samfelagið, ið var har frammanundan, varð fullkomuliga kollrent. Missiónsstøðirnar vórðu meira ella minni kollrendar, tí hetta var tað, vit plagdu at rópa eitt klondyke-samfelag, eitt útjaðaraøki. Indianararnir í Kalifornia dugdu stutt ikki longur at liva upp á tann mátan, sum teir høvdu frammanundan. Harumframt komu evropearar aftur nú, sum so mangan fyrr, við øllum møguligum ringum sjúkum, sum beindu fyri nógvum indianarum.


Djóralívið í Kalifornia er ógvuliga ríkt og fjølbroytt. Í [[Suðurkalifornia]] eru nógv eiturdjór, til dømis [[slangur]], [[oydlur]] og [[sporðdrekar]]. Amerikanska puman trívist í tjúkkum skógi í Norðurkalifornia eins væl og í hálvgum oyðimørk í Suðurkalifornia. Kalldjórið kann vera 1,8 m langt og viga eini 100 kg. Helst um náttina reikar puman um á veiðiferð. Djórini, hon tekur, eru ymisk til støddar, eitt nú [[hara]], rotta og hjørtur. Fyrr jagstraðu og skutu teir pumuna, tí hon av og á tók djór frá bondunum. Amerikanski [[preriuúlvur]]in er vanligari at síggja; preriuúlvurin er í ætt við sjakal, úlv og taman hund. Svartabjørn heldur eisini til í skógum og friðaðum økjum í Kalifornia; í 2014 vóru 25-35&#8239;000 bjarnir í Kalifornia <ref> http://www.tahoewildbears.org/black_bear_facts.htm</ref>.