Munurin millum rættingarnar hjá "USA"
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Linja 31:
USA er heimsins máttmiklasta <ref>http://www.urbandictionary.com/define.php?term=superpower</ref><ref>http://www.thehindu.com/news/article740679.ece</ref> og ríkasta land ([[BTÚ]]) <ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html</ref>. Stórt tilfeingi av kilo, [[Olja|olju]] og steinsløgum, umframt ógvisliga tilflytingin í [[19. øld|19.]] og [[20. øld]], hevur verið høvuðsatvoldin til bráða vøksturin í ídnaðinum og góðu lívskorini. Amerikonsk vøra og amerikonsk mentan eru nú á døgum kend um allan heimin. Markið ímillum USA og [[Kanada]] er heimsins longsta óvarda landamark <ref>http://web.archive.org/web/20090517234443/http://www.cbc.ca/canada/story/2009/05/15/f-vp-gillespie.html</ref>. [[New York City]] í [[New York]] er størsti býur, har búgva 8 milliónir fólk, síðan eru tað [[Los Angeles]] í [[Kalifornia]] og [[Chicago]] í [[Illinois]]. Landslagið er fjølbroytt, her eru [[Oyðimørk|oyðimerkur]], skógir, slættlendi, grasfløtur og høg fjøll.
Eftir at USA í 1776 fekk fullveldi frá [[Stóra Bretland|Bretlandi]], bleiv USA eitt av fyrstu modernaðu og umboðanarfólkaræðum í heiminum. Upprunaliga politiska skipanin var eitt samveldi millum statirnar. Eftir nógv kjak varð eitt miðsett stýri sett í staðin; hetta var í 1789. Í
== Søga ==
Linja 40:
[[Mynd:William_Notman_studios_-_Sitting_Bull_and_Buffalo_Bill_(1895)_edit.jpg|thumb|right|Fólkið í hesum heimsparti var einaferð upprunafólk; [[Indiánar í USA|indiánar]], sum livdu av tí, náttúran gav.]]
[[Mynd:E._Irving_Couse_-_Elk-Foot_of_the_Taos_Tribe_-_Smithsonian.jpg|thumb|right|[[Pueblofólkið|Puebloindiánar]] búgva í [[Arizona]]. Pueblo merkir bygd.]]
[[Upprunaamerikanarar|Upprunafólkið]] í USA vóru indiánar. Í [[17. øld]] komu fólk úr ymsum heraðshornum at seta búgv. [[Stóra Bretland|Bretar]], [[Skotland|skotar]] og [[Írland|írar]] komu á eysturstrondina, [[Frakland|fraklendingar]] at teimum stóru vøtnunum, og [[Spania|spaniólar]] í útsynningslendið. Í [[18. øld]] misti
Hildið verður, at [[Beringssundið]] var ikki til fyri 20.000-30.000 árum síðani. Tað var landfast ímillum [[Ásia]] og
Fyri 10.000 árum síðani komu onnur fólkasløg sama veg, og búsettust har norðuri í kuldalondunum í Amerika. Hetta eru forfedrarnir hjá [[inuit]]tum. Hildið verður, at einar 15-20 milliónir indiánar vóru í øllum Amerika, tá ið [[Kristoffur Kolumbus|Kolumbus]] kom hagar í 1492. Av teimum vóru bara 2 milliónir í USA.
Linja 52:
Í skógarlendunum eystanfyri livdu indiánskir ættarbólkar, sum vit hava sæð í cowboyfilmum og lisið um í bókum: [[Mohikanar]], [[huronar]], [[Irokesarar|irokesar]] og [[shavahoar]]. Í skógunum vóru nógv [[rádjór]], [[bjarnir]], [[hjørtir]], [[Elgur|elgar]] og [[Bævur|bævrar]]. Eisini var ovmikið av [[Fuglur|fugli]] og [[Fiskur|fiski]]. Í hesum [[Filmur|filmunum]] og bókunum vóru fáir indiánar, sum nakar dugur var í. Nevnast kann, at ”Hjartarfótur” var ein av fáu hetjunum. Í flestu førum vóru teir lýstir sum blóðtystir ránsmenn bara við einum í huga – at skræða húðina av høvdinum á teimum hvítu. Heilt upp at okkara døgum hevur lítið verið skrivað um, hvussu teir hvítu tóku land teirra.
Á mangan hátt vóru teir hvítu betur fyri, men
Fyrst í [[18. øld]] komu fleiri og fleiri indiánar út á grasfløtuna. [[Bisonneyt|Bisonin]] varð mest veiddur, tí av honum var ovmikið. Hildið verður, at umleið 70 milliónir bisonar vóru til á grasfløtuni í USA. Ein fullvaksin bisonur vigaði o.u. 1100 kilo, og av honum fingu indiánar alt tað, teimum nýttist. Kjøtið og avroðini vórðu etin. Skinnið varð nýtt til tjøld, klæði, mokkasinir og togverk. Spengurnar vórðu nýttar til tráð og bogastreingir. Beinið til knívar og ørvaroddar. Úr kleyvum og hornum gjørdu teir lím, og í vombini goymdu teir vatn. Myrkjuna turkaðu teir at brenna. Í góðum samstarvi millum [[ross]] og veiðimann bar til hjá 100 indiánum at fella 300-500 bisonoksar um tíman. Teir veiddu bara við boga og píli. Fór nakar á veiðiferð einsamallur, varð hann revsaður. Á veiðiferðum hild uteir saman.
Linja 68:
Flestu niðursetufólkini í USA í [[17. øld|17.]] og [[18. øld]] komu úr [[Ongland]]i. Í Onglandi høvdu tey mist rættin til jørðina, og søkt varð at mongum fyri trúarsakir. Ikki bara fátækrafólk rýmdu heimanífrá. Eisini fólk, sum ikki vóru nøgd við lívið heima, fluttu til USA. Aðalsfólk fóru eisini og búsettust sunnanfyri. Har komu tær fyrstu gróðrarlundirnar. Norðanfyri, har umstøður ikki vóru fyri stórum gróðrarlundum, búsettust at kalla bara bøndur, fiskimenn og handverkarar. Í teimum [[puritansku]] samkomunum, sum vuksu í tali, var eingin stættarmunur, og fólkið livdi í friði og náðum.
Niðursetufólkið og indiánarnir sótu væl um sátt í fyrstuni. Teir hvítu fingu góð ráð, hvussu teir skuldu veiða, hvar best var at velta; men í seinnu helvt av
Í fyrstani var lívið strevið. Niðursetufólkið sunnanfyri visti lítið um landbúnað, og torført var at útvega mat. Mong doyðu av svongd fyrst í [[17. øld]], og søgur ganga um, at summi løgdust á lík. Niðursetufólkið, sum arbeiddi í gróðrarlundunum, hevði skrivað undir sáttmála, og tá ið so ein tíð var umliðin, suttust tey niður sum smábøndur. Niðursetufólkið visti, at tey svørtu úr [[Afrika]] vóru [[Trælur|trælir]] í [[Suðuramerika]] og á oyggjunum í [[Karibiahav]]i. Í [[17. øld]] vórðu [[Trælur|trælir]] tiknir at arbeiða í gróðrarlundunum. At byrja við vóru trælirnir í minniluta, men miðskeiðis í
Tá ið
Stríggið var hjá teimum hvítu, sum settu búgv í [[Hjáland|hjálondunum]]. Men tey livdu í álitinum og vónini, at her høvdu øll ein møguleika at koma fram og gerast lukkulig. Um ikki eydnaðist so væl einastaðni, so var møguleiki at flyta vestureftir og royna eydnuna har.
Linja 97:
Í [[18. øld]] høvdu [[Hjáland|hjálondini]] í USA minni samband við [[Bretland]] enn áður. Nýggj ættarlið vóru komin, og nú vóru flestu innflytararnir [[írland|írar]], [[skotland|skotar]], [[Týskland|týskarar]] og [[Frakland|fraklendingar]]. Hóast [[Hjáland|hjálondini]] enn vóru undir [[Bretland|bretskum]] harraveldi, hevði tjóðskaparrørslan ment seg. Hvítir ognarmenn valdu ting. Har varð peningur játtaður, skattur ásettur og lógir samtyktar.
[[Bretland|Bretar]] vóru ikki sinnaðir at lata [[Hjáland|hjálondini]] gera og vinna sínar egnu vørur. Teir vildu hava ótilvirkaðar vørur úr hesum londum, helst [[bummull]].
Tollurin fór til [[Bretland]]s. Niðursetufólkið var í ødini um hetta krav, og tað bøtti ikki um, at tingið samtykti lógir, sum skuldu galda í
Dúgliga varð mótmælt, og at enda varð tollurin tikin av. Men kortini varð tollur lagdur á te, sum
Í 1773 fóru nakrir [[boston]]búgvar, ílatnir sum indánar, umborð á trý skip, sum vóru fermd við tei, og tveittu alt fyri borð. Viðurskiftini, millum niðursetufólkið og bretar, gjørdust nú sera álvarslig.
Tvey ár seinni brast frælsiskríggið á, og [[4. juli]] [[1776]] samtykti tjóðartingið fyribils [[Amerikanska Frælsisyvirlýsingin|Amerikonsku Frælsisyvirlýsingina]]. Trettan
Kríggið vardi í 5 ár. Ein triðingur av fólkinum stuðlaði bretum, ein triðingur var uttanveltaður, og ein triðingur var beinleiðis við í stríðnum fyri loysing. Tað vóru serliga handilsmenn, ið sóu fyri sær teir stóru fyrimunur at kvetta við [[Bretland]]. Flestu indiánsku ættarbólkarnir hjálptu bretum, og [[Frakland]], gamli fíggindi
Skamt eftir, at [[Amerikanski Frælsisbardagin]] ímóti [[Bretland|bretum]] var brostin á, útnevndi tingið í [[Hjáland|hjálondunum]] herovastin [[George Washington]] úr [[Virginia]] sum hægstráðandi fyri herinum. Hann rak bretar úr [[Boston]], og fyri tingini var hetta tekin um formliga at loysa seg frá bretska yvirvaldsrættinum. Hin 4. juli góðtók [[Kongressin í USA|Kongressin]] [[Amerikanska Frælsisyvirlýsingin|Frælsisyvirlýsingina]], sum umboðsmenn fyri øll 13 hjálondini høvdu skrivað undir. Hon segði, at sameindu hjálondini vórðu og skuldu verða fræls og óheft ríki. Kríggið vardi í 5 ár, men [[George Washington|Washington]] og herlið hansara vunnu flestu bardagarnar.
Linja 174:
[[Mynd:Deutschland Besatzungszonen - 1945 1946.svg|thumb|[[Týskland]] varð býtt í fýra hersetingarøki, og USA, [[Bretland]], [[Frakland]] og [[Sovjetsamveldið]] stýrdu hvør sínum øki]]
[[Japan]] hevði ikki sent USA krígsavbjóðing, tá ið teir lupu á Pearl Harbor í [[Hawaii]], sum var týdningarmesta herflotahavnin hjá USA í [[Kyrrahav]]inum. Fimm amerikonsk slagskip og 15 onnur skip vórðu søkt ella oyðiløgd. Tíðliga í 1945 tóku amerikanarar
Tíðin eftir bardagan er ótrygg og spenningur stórur, tí tey bæði sterkastu sigursveldini – USA og [[Sovjetsamveldið]] – stríðast um at gerast sterkasta veldið í heiminum. Bæði stórveldini aldubba seg við kjarnorkuvápnum og øðrum vápnum og gera heimsumfatandi hernaðarligar og búskaparligar samgongur. Hárfína javnvágin ímillum teirra stendur við í yvir 40 ár og verður nevnd [[Kalda kríggið]], tí at ongantíð brestur kríggj á partanna millum. Men bæði stórveldini hjálpa hvør sínum parti í ymsum kríggjum, til dømis í [[Korea]], [[Vjetnam]], [[Miðeystur|Miðeystri]] og [[Afrika]].
| |||