Munurin millum rættingarnar hjá "Føroyar"

Content deleted Content added
Hannsjalvur (kjak | íkøst)
Norðurevropa er ikki ein felagsskapur, men tað ber ikki til at vera limur í Norðurevropa, heldur skal tað vera staddar ella liggja í Norðurevropa.
Hannsjalvur (kjak | íkøst)
No edit summary
Linja 41:
Tá ið ístíðirnar vóru av um ár 12 000-10 000 f.Kr., komu Føroyar undan ísinum, men enn lógu tær óbygdar í nógv túsund ár. Sjálvt eisini eftir at fólk um 4 000 f.Kr. búsettust í [[Orknoyggjar|Orknoyum]] og [[Hetland]]i. Eftir at ísurin var horvin, kom gróðurin umsíðir, borin av [[hav]]streymum og vindi, og líðir og dalar vallaðust. Rannsóknir av jóansøkugrasfræi kundu bent á búseting í Føroyum longu um 2300 f.Kr., m.a. í [[Hoydalar|Hoydølum]]. [[Jóansøkugras]] er planta, ið fylgir menniskjum og [[dýr]]um. [[Pytheas úr Massalia]] gjørdi umleið 310 f.Kr. rannsóknarferð út í [[Atlantshav|Norðuratlantshavið]]. Hann kom til [[Stóra Bretland|Bretlands]], haðan sigldi hann í seks dagar norðureftir og síðani eystureftir og kom til land, ið hann nevndi ''[[Thule]]''. Semja er ikki um, hvat land hetta var, gitt hevur verið [[Orknoyar]], [[Hetland]], Føroyar og [[Noreg]].
 
[[Írland|Írski]] munkurin [[Dicuil]] skrivar í 825 bókina ''Liber de mensura orbis terrae'' ([[Føroyskt mál|føroyskt]]: "Bók um mát jarðarkringsins"), har oyggjar, ið helst eru Føroyar, eruverða nevndar. At døma eftir fjarstøðu og landafrøðiligu lýsingini mugu hesar oyggjar vera Føroyar. Hann sigur, at [[Noreg|norskir]] ránsmenn nú hava rikið einbúgvarnir burtur. [[Grímur Kamban]] er fyrsti landnámsmaður umleið 825. 998 taka føroyingar við [[Kristindómur|kristindóminumkristnari]] trúgv, men tað er politiskt og átrúnaðarligt stríð millum [[Sigmundur Brestisson|SigmundSigmundar BrestissonBrestissonar]] og [[Tróndur í Gøtu|TróndTróndar í Gøtu]]. Tróndur í Gøtu stendur á odda fyri mótstøðuni móti trúarskiftinum.
 
Føroyar verða nevndar sum biskupssetur í pávabrævi í 1133. [[Ormur]], Føroya biskupur, er á kirkjufundi í [[Lund]] í 1139. Av tí at hann er hin 4. biskupurin, kann bispasetrið verða stovnað fyri 1100. 1035 tekur [[Leivur Øssursson]] Føroyar í len frá [[Noreg]]s kongi og 1100 verða Føroyar biskupsdømi undir [[Nidaros]] erkabiskupsdømi. [[Erlendur]] bispur skrivar í 1298 [[Seyðabrævið]] í [[Kirkjubøur|Kirkjubø]], har [[Kirkjubømúrurin]] síðani verður byrjað bygdur í 1300, men ikki bygdur liðugur. Erlendur er biskupur í Føroyum 1269-1308.
[[Mynd:Sheep Letter, p 1.jpg|thumb|right|200px|[[Seyðabrævið]] er elsta miðaldarrit sum vit eiga í Føroyum.]]
[[Vatikanið|Vatikanríkið]] fær pæturspengar/rómaskatt úr Føroyum fyri árini 1319-1326. Rómaskatt guldu húsbøndur við ávísari ogn. At rokna eftir hesi uppgerðini vóru tá í minsta lagi 270 sjálvstøðug hús við hesi áogn í Føroyum. 1380 fylgja Føroyar við Noregi undir [[Danmark|danskan]] kong. Eftir [[trúbot]]ina 1538 verður biskupstólurin niðurlagdur og Føroyar verða biskupsdømi undir [[Bergen]]s biskupi. Kongur tekur 2/3 av kirkjugóðsinum. 1619 fylgir handilin við Føroyar fráúr [[Bergen]] til [[Keypmannahavn]]ar. 1620 kemur Føroya kirkja undir [[Sæland]]s biskup.
 
Í [[Gablatíðin]]i 1655-1709 fær [[Kristoffur Gabel]] Føroyar í len. 1662 fær hann, og seinni sonurin, eisini einkarrætt til Føroya handil. 1673 skrivar presturin [[Lucas Debes]] bókina ''Færoæ et Færoa reserata''. Eldur er í í [[Tinganes]]i, og flestu bygningar hjá handlinumhandlisins brenna í grund. 1688 verður [[Norska Lóg|Norsk Lóg]] galdandi í Føroyum. Stóra turkaránið er í [[Hvalba]] í 1629. [[Sjórænarar]] á tveimum skipum úr [[Algeria]], ið tá var partur av [[Turkaland|turkiska]] [[Osmannaríkinum]], drepa 6 fólk og taka fleiri enn 30 kvinnurkonur og børn við sær til trælamarknaðin í [[Afrika|Norðurafrika]]. Annað skipið fer á land í [[Hvalba]] og gerst vrak. Helst høvdu hesi somu skip í 1627 rænt 250 fólk í Íslandi; 35 [[Ísland|íslendingar]] vórðu seinni leyskeyptir úr [[Trælur|trældómi]]. Men ongineingin føroyingur kom aftur.
 
[[Seyðabrævið]] verður týtt til [[Danskt mál|danskt]] í 1637. Nú hava [[Danmark|danskir]] myndugleikar ikki longur skilt tað [[Norrønt|norrøna]] málið. [[Seyðabrævið]] var í gildi, til [[Hagalógin]] kom í 1886. Síðan 1709 er kongligur einahandil. [[Rybergs handil]] er 1768-1788 í Vágsbotni, [[Tórshavn]]. Føroyingar læra at salta sild, og [[klippfiskur]] verður útfluttur. Umsitingin av Føroyum verður 1776 løgd undir [[Sæland]]s stiftsamt. 1781-1788 er føroyaferðin hjáføroyaferð [[Jens Christian Svabo|Jens Christians Svabos]], sum skrivar bókina ''Indberetninger fra en Reise i Færøe 1781-1782''.
 
[[Nólsoyar Páll]] byggir [[Royndin Fríða|Royndina Fríðu]] 1804. Eisini í 1804 verður latínskúlin stongdur (stovnaður 1547). 1809 gongur [[Nólsoyar Páll]] burtur við skipi sínum. Eftir [[Fríðurin í Kiel|Fríðin í Kiel]] 1814 fer [[Noreg]] frá [[Danmark]] og undir [[Svøríki|svenskan]] kong. Føroyar, [[Ísland]] og [[Grønland]] vera verðandi saman við Danmark. [[Løgting]]ið verður avtikið 1816 og Føroyar verða danskt amt.
[[Mynd:Faroe_stamp_048_europe_(v_u_hammershaimb).jpg|thumb|right|200px|[[V. U. Hammershaimb]] ger tað [[Føroyskt mál|føroyska]] [[skriftmál]]ið í 1846.]]
 
Ein avleiðing av kjakinum um undirvísingarmálið í fyribils skúlaskipanini verður, at [[V.U. Hammershaimb]] ger uppskot til [[Føroyskt mál|føroyskt]] [[skriftmál]] í 1846, ið tekur støði í [[Norrønt|norrøna]] upprunanum. Við smærri broytingum er hetta tað skriftmál, vit nýta í dag. Giftingarbannið í “[[Trælalógini]]” frá 1777 verður tikið av. 28 føroyingar senda umbøn til stættartingið í [[Roskilde]], um at fáa løgtingið endurreist sum ráðgevandi stovn. Brennivínsnýtslan er farin at vaksa. Avhaldsrørslan byrjar.
 
[[Danska grundlógin]] frá 1849 verður sett í gildi í Føroyum 1850. Fyrsta val í Føroyum til [[Danmark|danska]] ríkisdagin er 1851, og 1852 verður [[Løgting]]ið endurreist sum ráðgevandi amtsráð. Kongligi einahandilin verður avtikin tannhin 1. januar 1856. Føroyar hava nú fríhandil.
 
1861 verður realskúlin í [[Tórshavn|Havn]] stovnaður og 1870 læraraskúlin. Almúguskúlar koma 1872. KvinnurKonufólk sleppa tó ikki inn á skúlan fyrr enn í 1884. I hettaHetta árið verður eisini kommunulóg fyri Føroyar sett í gildi, og [[Slupptíðin|sluppfiskiskapurin]] byrjar. “[[Dimmalætting]]” ([[Danskt mál|danskt]] ''Amtstidende for Færøerne'') kemur út í 1878. Alt er skrivað á [[Danskt mál|donskum]].
 
Tann [[Jólafundurin|tjóðskaparligi fundurin]] í tinghúsinum er 2. jóladag 1888 og førir til, at [[Føringafelag]] verður stovnað. Fundurin samtykti m.a., at virkast skuldi fyri:
Linja 70:
At fremja hesi endamál varð [[Føroyingafelag]] stovnað ein mánað seinni. Í 1890 fór Føroyingafelag undir blaðútgávu. “Føroyingatíðindi” var fyrsta blað, ið varð skrivað á [[Føroyskt mál|føroyskum]]. [[Jóannes Patursson]] og [[Rasmus Effersøe]] stóðu á odda fyri nýggju føroysku tjóðskaparrørsluni.
 
1899 verður [[Føroya Fólkaháskúli]] settur á stovn. [[Mortensens handil]] keypir eisini í 1889 fyrsta føroyska dampskipið ''Føring''. Hann sigldi við [[Fiskur|fiski]] til [[Suðurevropa]], og heim við aftur høvdu teir salt og aðrar vørur. [[Jákup Jakobsen]] doktari leggur fram sítt nýggja føroyska stavingarlag. Hetta byggir á framburðin (ljóðfrøðina) og ikki á upprunan (upprunafrøðina) sum stavingarlagið hjáeftir [[Venceslaus Ulricus Hammershaimb|Hammershaimb]].
 
Fyrstu politisku flokkar í Føroyum verða til 1906-1908: [[Sambandsflokkurin]] og [[Sjálvstýrisflokkurin]], ið fyrstu ferð fær meiriluti á tingi 1918. [[Løgting]]sskipanin verður broytt 1923: Amtmaður og próstur eru ikki longur løgtingsmenn. Tingið velur sjálvt formann. 1928 fær [[Javnaðarflokkurin]] umboð á tingi. 1937 setir [[Løgting]]ið [[Føroya Studentaskúla]] á stovn. Grein 7 í fyriskipan frá 1912, um at undirvísingarmálið í skúlunum skuldi vera [[Danskt mál|danskt]], verður avtikin tannhin 13. desember 1938. Føroyskt bleivvarð kirkjumál tannhin 13. mars 1939.
 
1940-1945 eru [[Bretska hersetingin í Føroyum|Føroyar hersettar av BretlandBretlandi]]. Tannhin 25. apríl 1940 bleivvarð [[Merkið]] góðkent sum føroyskt flagg. [[Fólkaflokkurin]], sum varð stovnaður 1939, fekk 6 mans á ting í 1940. Við [[Fólkaatkvøðan 14. september 1946|fólkaatkvøðu]] um stjórnaruppskot ella loysing tannhin 14. september 1946 er meiriluti fyri loysing, men kongur sendir [[løgting]]ið heim, og [[løgting]]sval gevur meiriluta fyri sambandi. [[Heimastýrislógin]] kemur í gildi 1948, og [[Tjóðveldisflokkurin]] stovnaður.
 
Í 1957 verður [[Útvarp Føroya]] stovnað. Føroyar fáa 12 fjórðinga fiskimarkfjórðingafiskimark í 1964. [[Fróðskaparsetur Føroya]] verður sett á stovn í 1965.
 
Føroyar fáa umboð í [[Norðurlandaráðið|Norðurlandaráðnum]] í 1970, og í 1974 er løgtingssamtykt um, at Føroyar ikki gerstgerast limur í [[ES|E.E.C]].
 
Fyrsta føroyska frímerkjaútgávan hjá [[Postverk Føroya|PostverkiPostverks Føroya]] er 1. apríl 1976. Árið fyri hevði danska postverkið útgivið frímerki við føroyskum teksti.
 
1977 fáa Føroyar 200 fjórðinga fiskimarkfjórðingafiskimark.
 
Fyrst í [[1990-árini|1990'unum]] valdaði kreppa í Føroyum. Kreppan, ið vardi frá 1989 til 1995, hevði við sær eina mikla fráflyting. Sagt verður, at umleið 10 % av samlaða fólkatalinum flutti av landinum, nógv av hesum til [[Danmark]]ar.