Munurin millum rættingarnar hjá "Millumtjóða eindarskipanin"

Content deleted Content added
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Linja 186:
 
== SI-prefiks ==
:Høvuðsgrein: [[SI-prefiks]]
 
Hevur ein brúk fyri størri ella minni eindum enn omanfyri nevndu, kann ein altíð gera nýggjar eindir við at seta eitt prefiks framman fyri SI-eindina. T.d. er eitt mannahár áleið 0,000&#8239;08&nbsp;metrar&nbsp;=&nbsp;80&#8239;×&#8239;10<sup>−6</sup>&nbsp;metrar&nbsp;=&nbsp;80&nbsp;mikrometrar og miðal[[radius]] á [[Jørðin|jørðini]] 6&#8239;371&#8239;×&#8239;10<sup>3</sup>&nbsp;metrar&nbsp;=&nbsp;6&#8239;371&nbsp;kilometrar.
 
Hóast prefiksið mikro (μ) alment er frá 1960, so hava vísindafólk brúkt tað síðani tíðliga í [[20. øld]].
 
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD"
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
| colspan=2|<big>'''Prefiks'''</big>||colspan=4|<big>'''Tal'''</big>||colspan=2|<big>'''Prefiks frá'''</big>
|- style="background:#F5F5F5"
|'''Heiti'''||'''Symbol'''||'''Heiti'''||'''1000<sup>m</sup>'''||'''10<sup>n</sup>'''||'''Desimaltal'''
||'''Ár'''||'''Orðauppruni'''- style="background:#ffe;"
|[[yotta|jotta/yotta]]||&nbsp; &nbsp; Y||[[Kvadrillión]]||1000<sup>8</sup>||10<sup>24</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#eff;"
|[[yotta|jotta/yotta]]||&nbsp; &nbsp; Y||[[Kvadrillión]]||1000<sup>8</sup>||10<sup>24</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000||rowspan=2|1991||[[Grikskt mál|grikskt]] ὀκτώ, ''okto'', ''átta'', frá 1000<sup>8</sup>
|[[zetta|setta/zetta]]||&nbsp; &nbsp; Z||[[Trilliard]]||1000<sup>7</sup>||10<sup>21</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#ffe;"
|[[zetta|setta/zetta]]||&nbsp; &nbsp; Z||[[Trilliard]]||1000<sup>7</sup>||10<sup>21</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000||grikski bókst. ζ, ''zeta'', í forngr. ζῆτα, ''sept'', ''sjey'', frá 1000<sup>7</sup>
|[[exa|eksa/exa]]||&nbsp; &nbsp; E||[[Trillión]]||1000<sup>6</sup>||10<sup>18</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#eff;"
|[[exa|eksa/exa]]||&nbsp; &nbsp; E||[[Trillión]]||1000<sup>6</sup>||10<sup>18</sup>||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000||rowspan=2|1975||grikskt ἕξ, ''hex'', ''seks'', frá 1000<sup>6</sup>
| [[peta]] ||&nbsp; &nbsp; P || [[Billiard]] ||1000<sup>5</sup>||10<sup>15</sup> ||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[peta]] ||&nbsp; &nbsp; P || [[Billiard]] ||1000<sup>5</sup>||10<sup>15</sup> ||style="text-align: right"| 1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000||grikskt πέντε, ''pente'', ''fimm'', frá 1000<sup>5</sup>
| [[tera]] ||&nbsp; &nbsp; T || [[Billión]] ||1000<sup>4</sup>||10<sup>12</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#eff;"
| [[tera]] ||&nbsp; &nbsp; T || [[Billión]] ||1000<sup>4</sup>||10<sup>12</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000 ||rowspan=3|1960||grikskt τέρας, ''teras'', ''skrímsl''
| [[giga]] ||&nbsp; &nbsp; G || [[Milliard]] ||1000<sup>3</sup>||10<sup>9</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[giga]] ||&nbsp; &nbsp; G || [[Milliard]] ||1000<sup>3</sup>||10<sup>9</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000&#8239;000||grikskt γίγας, ''gigas'', ''kempa''
| [[mega]] ||&nbsp; &nbsp; M || [[Millión]]||1000<sup>2</sup>||10<sup>6</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000
|-
|- style="background:#eff;"
| [[mega]] ||&nbsp; &nbsp; M || [[Millión]]||1000<sup>2</sup>||10<sup>6</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000&#8239;000||grikskt μέγας, ''megas'', ''stórt''
| [[kilo]] ||&nbsp; &nbsp; k || [[Túsund]]||1000<sup>1</sup> || 10<sup>3</sup>||style="text-align: right"|1&#8239;000
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[kilo]] ||&nbsp; &nbsp; k || [[Túsund]]||1000<sup>1</sup> || 10<sup>3</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000||rowspan=3|1795||grikskt χίλιοι, ''khilioi'', ''túsund''
| [[hekto]] ||&nbsp; &nbsp; h || [[Hundrað]]||1000<sup><sup><big>{{frac|2|3}}</big></sup></sup>||10<sup>2</sup>||style="text-align: right"|100
|-
|- style="background:#eff;"
| [[hekto]] ||&nbsp; &nbsp; h || [[Hundrað]]||1000<sup><sup><big>{{frac|2|3}}</big></sup></sup>|| 10<sup>2</sup>||style="text-align: right"|100||grikskt ἑκατόν, ''hekaton'', ''hundrað''
|[[deka]]||&nbsp; &nbsp; da||[[10 (tal)|Tíggju]]||1000<sup><sup><big>{{frac|1|3}}</big></sup></sup>||10<sup>1</sup>||style="text-align: right"|10
|-
|[[deka]]||&nbsp; &nbsp; da||[[10 (tal)|Tíggju]]||1000<sup><sup><big>{{frac|1|3}}</big></sup></sup>|| 10<sup>1</sup> ||style="text-align: right"|10||grikskt δέκα, ''deka'', ''tíggju''
|- bgcolor="white"
| || ||ein&#8239;/&#8239;eitt ||1000<sup>0</sup>||10<sup>0</sup>||style="text-align: center"|1|| ||
|- style="background:#eff;"
|-
| [[desi|desi/deci]] ||&nbsp; &nbsp; d || Tíggjundapartur||1000<sup><sup><small>–&#8239;</small><big>{{frac|1|3}}</big></sup>||10<sup>-1</sup> || 0,1
||rowspan- style=3|1795||[[Latínskt mál|latínskt]] ''decimus'', ''tíggjunda''"background:#ffe;"
| [[centi|senti/centi]] ||&nbsp; &nbsp; c || Hundradapartur||1000<sup><sup><small>–&#8239;</small><big>{{frac|2|3}}</big></sup>|| 10<sup>-2</sup>|| 0,01
|-
|- style="background:#eff;"
| [[centi|senti/centi]] ||&nbsp; &nbsp; c || Hundradapartur||1000<sup><sup><small>–&#8239;</small><big>{{frac|2|3}}</big></sup>|| 10<sup>-2</sup>|| 0,01||latínskt ''centum'', ''hundrað''
| [[milli]] ||&nbsp; &nbsp; m || Túsundapartur||1000<sup>-1</sup> ||10<sup>−3</sup> || 0,001
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[milli]] ||&nbsp; &nbsp; m || Túsundapartur||1000<sup>-1</sup> ||10<sup>−3</sup> || 0,001|| latínskt ''mille'', ''túsund''
| [[mikro]] ||&nbsp; &nbsp; µ || Millióntapartur||1000<sup>-2</sup>||10<sup>−6</sup> ||0,000&#8239;001
|-
|- style="background:#eff;"
| [[mikro]] ||&nbsp; &nbsp; µ || Millióntapartur||1000<sup>-2</sup>||10<sup>−6</sup> ||0,000&#8239;001||rowspan=3|1960||grikskt μικρός, ''mikros'', ''smátt''
| [[nano]] ||&nbsp; &nbsp; n || Milliardtapartur||1000<sup>-3</sup> ||10<sup>−9</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;001
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[nano]] ||&nbsp; &nbsp; n || Milliardtapartur||1000<sup>-3</sup> ||10<sup>−9</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;001||grikskt νάνος, ''nanos'', ''dvørgur''
| [[piko]] ||&nbsp; &nbsp; p || Billióntapartur||1000<sup>-4</sup> ||10<sup>−12</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;001
|-
|- style="background:#eff;"
| [[piko]] ||&nbsp; &nbsp; p || Billióntapartur||1000<sup>-4</sup> ||10<sup>−12</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||[[Italskt mál|italskt]] ''piccolo'', ''smátt''
| [[femto]] ||&nbsp; &nbsp; f || Billiardtapartur||1000<sup>-5</sup> ||10<sup>−15</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001
|-
|- style="background:#ffe;"
| [[femto]] ||&nbsp; &nbsp; f || Billiardtapartur||1000<sup>-5</sup> ||10<sup>−15</sup> ||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||rowspan=2|1964||[[Danskt mál|danskt]] ''femten'' fyri 10<sup>−15</sup>
|[[atto]]||&nbsp; &nbsp; a||Trillióntapartur||1000<sup>-6</sup>||10<sup>−18</sup>||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001
|-
|- style="background:#eff;"
|[[atto]]||&nbsp; &nbsp; a||Trillióntapartur||1000<sup>-6</sup>||10<sup>−18</sup>||0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||danskt ''atten'' fyri 10<sup>−18</sup>
|[[zepto|septo/zepto]]||&nbsp; &nbsp; z||Trilliardtapartur||1000<sup>-7</sup>||10<sup>−2</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001
|-
|- style="background:#ffe;"
|[[zepto|septo/zepto]]||&nbsp; &nbsp; z||Trilliardtapartur||1000<sup>-7</sup>||10<sup>−2</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||rowspan=2|1991||latínskt ''septem'', ''sjey'', frá 1000<sup>-7</sup>
|[[yokto|jokto/yokto]]||&nbsp; &nbsp; y||Kvadrillióntapartur||1000<sup>-8</sup>||10<sup>−24</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001
|-
|[[yokto|jokto/yokto]]||&nbsp; &nbsp; y||Kvadrillióntapartur||1000<sup>-8</sup>||10<sup>−24</sup>|| 0,000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;000&#8239;001||grikskt ὀκτώ, ''okto'', ''átta'', frá 1000<sup>-8</sup>
|}
=== Upprunalig prefiks ===
Tey upprunaligu prefiksini frá 1795 vóru:
[[File: Metric_seal.svg|thumb|292px|Merkið hjá BIPM]]
{| class="wikitable" style="background:#FDFDFD"
|- style="text-align: center; line-height: 22pt; background:#E8E8E8"
| colspan=2|<big>'''Prefiks'''</big>||colspan=3|<big>'''Tal'''</big>||colspan=2|<big>'''Orðauppruni'''</big>
|- style="background:#F5F5F5"
|'''Heiti'''||'''Symbol'''||'''Heiti'''||'''10<sup>n</sup>'''||'''Desimaltal'''||'''Mál'''||'''Merking'''
|-
|[[myria]]||&nbsp; &nbsp; ma||[[Tíggjutúsund]]||10<sup>4</sup>||style="text-align: right"|10&#8239;000||rowspan=4|grikskt||μύριοι, ''mýrioi'', ''tíggjutúsund''
|-
| [[kilo]] ||&nbsp; &nbsp; k || [[Túsund]]||10<sup>3</sup> ||style="text-align: right"|1&#8239;000||χίλιοι, ''khilioi'', ''túsund''
|-
| [[hekto]] ||&nbsp; &nbsp; h || [[Hundrað]]||10<sup>2</sup>||style="text-align: right"|100||ἑκατόν, ''hekaton'', ''hundrað''
|-
|[[deka]]||&nbsp; &nbsp; da||[[10 (tal)|Tíggju]]||10<sup>1</sup> ||style="text-align: right"|10||δέκα, ''deka'', ''tíggju''
|- bgcolor="white"
| || ||ein&#8239;/&#8239;eitt||10<sup>0</sup>||style="text-align: center"|1|| ||
|-
| [[desi|desi/deci]] ||&nbsp; &nbsp; d || Tíggjundapartur||10<sup>-1</sup> || 0,1||rowspan=4|latínskt||''decimus'', ''tíggjunda''
|-
| [[centi|senti/centi]] ||&nbsp; &nbsp; c || Hundradapartur||10<sup>-2</sup>|| 0,01||''centum'', ''hundrað''
|-
|[[milli]]||&nbsp; &nbsp; m||Túsundapartur||10<sup>−3</sup>||0,001||''mille'', ''túsund''
|-
|[[desimilli]]||&nbsp; &nbsp; dm||Tíggjutúsundapartur||10<sup>−4</sup>||0,000&#8239;001||''decimille'', ''tíggjutúsund''
|}
Harafturat kundi ein brúka latínsku orðini [[double]] (dupult) og [[demi]] (helvt) sum prefiks; seinna orðið er nær skilt við "semi".
 
=== Avmarkað og útgingin prefiks ===
Prefiksini, sum ikki eru heil fald av 1000, t.v.s. "hekto", "deka", "desi" og "senti", eru avmarkað til nøkur fá endamál. Loyvt er at skriva 1013 hPa um lufttrýstið 101&#8239;300&nbsp;Pa. Harafturímóti eigur ein ikki at skriva 101,3&nbsp;hV um spenningin 10&#8239;130&nbsp;V, men t.d. 10,13&nbsp;kV.
 
Prefiksini "myria" (10&#8239;000) og "desimilli" ({{sfrac|10&#8239;000}}) fóru úr gildi í 1960 við SI. Ein leivd av teimum er ein [[Norsk-svensk míl|myriametur]] (tíggju kilometrar), sum verður nevnd ein [[míl]] í [[Noreg]]i og [[Svøríki]].
 
Fyrr var vanligt at brúka dupult prefiks sum t.d. "mikromikro" fyri 10<sup>−12</sup>, men hetta er ikki ein loyvdur skrivimáti longur.
 
Fyrr vórðu eisini brúkt serlig symbol fyri lítlum eindum, t.d. "μ" í staðin fyri "μm" um mikrometur, "λ" í staðin fyri "μL" um mikrolitur og "γ" í staðin fyri "μg" um mikrogramm. Hetta er sjálvandi heldur ikki loyvt longur.
 
=== Uppskot um onnur prefiks ===
Táverandi alisfrøðilesandi Austin Sendek hevur fyrisligið "hella" sum prefiks fyri 10<sup>27</sup>.<ref>[http://articles.latimes.com/2010/jul/06/local/la-me-hella-20100706 Physics major has a name for a really big number, Los Angeles Times 6. juli 2010]</ref> CIPM havnaði uppskotinum.
 
Brian C. Lacki hevur fyrisligið at halda fram í øvugtun bókastavarað eftir Z og Y við symbolunum X, W og V fyri 10<sup>27</sup>, 10<sup>30</sup> og 10<sup>33</sup>.<ref>[http://arxiv.org/pdf/1503.01509.pdf Lacki, B. C. (2015). SETI at Planck Energy: When Particle Physicists Become Cosmic Engineers]</ref>
 
Eisini er fyrisligið at brúka "vectra (V)" um 10<sup>27</sup> og "vimto (v)" um 10<sup>-27</sup>.<ref>[http://www.digitaldan.co.uk/scie/phys3.php DigitalDan's Scientific Website - SI Prefixes]</ref>
 
== Skrivihættir ==
SI-eindir verða annahvørt skrivaðar fult út við lítlum bókstavum ella við symbolinum uttan styttingarpunktum. Symbolið kann vera ein, tveir ella tríggir bókstavir, teir seinnu altíð lítlir. Symbolið er við stórum, um eindin er uppkallað eftir einum persóni. Millum tal og eind er millumrúm, møguligt prefiks verður skrivað framman fyri eind uttan millumrúm; øll verða skrivað við loddrættari skrift. Hevur talið fimm ella fleiri siffur, skulu sifrini bólkast, so allir uttan møguliga fyrsti bólkurin hava trý siffur; bólkarnir verða skildir við lítlum millumrúmi. Legg til merkis, at tað ikki longur er loyvt at skilja bólkarnar við punktum ella komma.<ref>[http://www.bipm.org/en/publications/si-brochure/section5-3-4.html BIPM: Formatting numbers, and the decimal marker]</ref> ''Støddir'' verða skrivaðar við ''skráskrift''.