Munurin millum rættingarnar hjá "Kalifornia"

Content deleted Content added
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Benadikt (kjak | íkøst)
No edit summary
Linja 20:
| Guvernørur: || [[Jerry Brown]] ([[Demokratiski Flokkurin|D]])
|-----
| [[Vídd]]: || 423  970  km²
|-----
| Íbúgvar ([[2014]]): || 38  340  000
|-----
| fyri km²: || 83,85/km²
Linja 31:
|}
 
'''Staturin Kalifornia''' ([[Enskt mál|Ensktenskt]]: State of California) er ein lutstatur í vestri í [[USA|Sambandsríki Amerika]] við 38,3 miljónum innbúgvumíbúgvum. Í suðri hevur Kalifornia mark við [[Meksiko]], í norðri við [[Oregon]], í eystri við [[Nevada]] og [[Arizona]] og í vestri við [[Kyrrahavið]]. Í september 1850 bleiv Kalifornia 31. lutstatur í USA. Lutstaturin var fyrr partur av [[Meksiko]]. [[Sacramento]] er høvuðsstaðurin <ref>http://www.50states.com/tools/thelist.htm</ref>, og størsti býurin er [[Los Angeles]].
 
[[Jarðskjálvti|Landskjálvtar]] eru vanligir har á leið, og ofta hava teir gjørt stóran skaða. Eisini fólkið í stórbýunum [[San Francisco]] og [[Los Angeles]] livir í vanda fyri landskjálvta.
Linja 38:
[[Mynd:CalaverasBigTrees2.jpg|thumb|left|170px|Risatrø í [[Calaveras Big Trees]]-parkini í [[Arnold]], Norðurkalifornia.]]
[[Mynd:SF_From_Marin_Highlands3.jpg|thumb|right|260px|[[Golden Gate brúnni|Golden Gate Bridge]] í [[San Francisco]]. [[San Francisco]] er bygdur á 43 heyggjum.]]
Í Kyrrahavsstrondini flyta stórbýir sum [[San Francisco]] og [[Eureka]] út fisk, frukt og við um allan heim. Fyri vestan er eisini [[Hollywood]], háborgin hjá [[Filmur|filmídnaðinum]], og [[Silicon Valley]] í Norðurkalifornia, sum er miðdepil fyri hátøkniligari [[Telda|teldumenning]]. Inni í statinum er heitt og slætt, har eru ring gróðrarlíkindi. Har býr lítið fólk nú á døgum, hóast kaliforniska upprunafólkið, [[Upprunaamerikanarar|indiánarnir]], dugdidugdu at lívbjarga sær í teimum vánaligu umstøðunum. Tær størstu oyggjarnar eru [[Santa Cruz Island]] (254 km<sup>2</sup>), Santa Rosa Island (209 km<sup>2</sup>) og [[Santa Catalina Island]] (194 km<sup>2</sup>).
 
Fjallagarðar ganga fram við strondini. Hægsta fjallið er [[Whitneyfjøll]] í Tulare County. Whitneyfjøll er góðar 4.&#8239;421 &nbsp;metrar høgt. Fjøllini eru skógvaksin, og har vaksa nøkur av størstu trøunum í heiminum, 100 &nbsp;m høg kunnu tey vera. Fleiri av hesum furutrøunum eru meira enn 7,5 &nbsp;m í tvørmát, og summi skulu vera eldri enn trý túsund ár. Eystan fyri fjøllini, ið ganga fram við strondini, er ein góður dalur, nevndur [[Kaliforniadalur]]. Eystanfyri dalin gongur aftur ein fjallagarður, [[Sierra Nevada]], suður og norður - hetta navnið er [[Spanskt mál|spanskt]] og merkir "kavafjøll". Skógareldar kosta Kalifornia dýrt. Í Kalifornia er tað ikki óvanligt við skógareldum, hesir plaga vanliga at herja á í [[september]]-[[oktober]]. Torusláttur er orsøkin til mongu skógareldarnar. Lendið er skróturt, og lítið skal til, at tað festir í.
 
[[Death Valley]] er heitasta stað í heiminum. Sum eitt portur inn til Mojave-oyðimørkina liggur hin størsta amerikanska tjóðlundin í teimum 48 niðaru statunum, [[Death Valley National Park]] ella DeyðadalurTjóðlundin TjóðlundDeyðadalur. Tvær stórar oyðimerkur eyðkenna landslagið í [[Suðurkalifornia]]; Mojaveoyðimørk, ið er fram við allariøllum [[Nevada]]-markinimarkinum og í Nevada, og Sonoraoyðimørk sunnast í statinum og í [[Nýmeksiko]] og [[Meksiko]]. Mojave- og Sonoraoyðimørkin eru av turrastu økjum í heiminum. Hitin í skugganum er eini 55 stig&nbsp;°C, og tá hætta fæstu dýr sær út. Men um sólsetur, tá ið sandurin og luftin kólna, tysja dýrini úr klettarivum og holum. Um náttina legst døgg, og hon er kærkomin væta hjá plantum og dýrum. Tvær aðrar stórar oyðimerkur eru í Eystur- og Suðurkalifornia, Colorado-oyðimørk og Great Basin-oyðimørk.
 
=== Jarðfrøði ===
 
Fólkið í Kalifornia livir í støðugum ótta fyri [[Jarðskjálvti|jarðskjálvta]]. Økið er beint á markinum ímillum tvær meginlandaplátur. Tá ið hesar plátur renna saman, skelvur [[jørðin]], og tað kann vera atvold til, at hús og vegir verða oyðiløgd, og stórskaði kann standast av tí. Ilt er at boða frá jarðgerð, skuldu tey komið illa fyri av jarðskjálvta. San Andreas-umskaringin sker seg 1207 &nbsp;km ígjøgnum Kalifornia og fer ígjøgnum býirnar [[San Francisco]] og [[Los Angeles]]. Hundraðtals aðrar smáar rivur elva til, at tað javnan eru veikir skjálvtar í jørðini.
 
Djúpasti dalur í [[USA]] er í Kalifornia - [[Deyðadalur]] (á enskum ''Death Valley''), 86 &nbsp;m lægri enn [[sjógvur]]in. Deyðadalur er eisini heitasta stað á jørðini <ref>http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature</ref> <ref>http://www.storm.no/nyheter/det-varmeste-stedet-paa-jorden-er-ikke-lenger-i-libya-3876606.html</ref>
 
== Søga ==
Linja 54:
=== Indiánar ===
[[Mynd:2009_07_09_camino_cielo_paradise_137.jpg|thumb|right|250px|Chumash piktogramm í Santa Barbara. Chumash tekin verða kallað piktogramm.]]
Nógvar ymiskar indiánaættir vóru í Kalifornia. Helst hava forsøgulig fólk verið í Kalifornia frá um 10.&#8239;000 &nbsp;f.Kr. Flestu teirra veiddu, veltu og fiskaðu. Kendar ættir eru til dømis mohave, shoshone, comanche, paiute og chumash, sum til dømis búðu á [[Santa Catalina Island]]. Tey sigldu í sjógóðum træbátum.
 
=== Gullfepur ===
Linja 76:
Upprunafólkið í Kalifornia er indiánar. [[Spania|Spaniólar]] vóru fyrstir úr Evropa, sum búsettust í Kalifornia. [[Kyrrahav]]sstrondin var ikki so væl atkomilig sum hin, og tí kom at vera longri tíð, áðrenn nakað munandi av fólki settist niður har. So seint sum í 1848 var heilt lítið av fólki í Kalifornia, men so frættist, at [[gull]] var funnið í landinum, og fólk tustu til úr øllum ættum - tað mesta kom eftir [[Sjógvur|sjónum]], tí í teirri tíðini gingu hvørki jarnbreytir ella vegir eystanífrá til vesturstrondina í [[USA]]. Summi funnu gull og gjørdust rík eftir stuttari tíð, men tey flestu funnu einki. Tey vórðu kortini verandi, tí tey sóu, at landið var liviligt, veðurlagið heitt, jørðin góð, og nógvur [[fiskur]] úti fyri strondini. Meginparturin av fólkinum er [[Protestantisma|protestantar]], og eini 31 % eru [[Rómverska-katólska kirkjan|katolikkar]]. At standa á [[Surfing|brimfjøl]] er væl dámd kalifornisk [[Ítróttur|ítrótt]]. Í nógvum býum eru javnan kappingar. Hjá nógvum ungdómi fer øll frítíðin at standa á brimfjøl. Heita veðurlagið og mongu sólardagarnir gera, at nógvir kalifornar eru stóran part av frítíðini við strondina.
 
Í januar 2014 búðu 38 &#8239;340 &#8239;000 fólk í Kalifornia.<ref>http://www.dof.ca.gov/research/demographic/reports/estimates/e-1/documents/E-1_2014_Press_Release.pdf</ref> Í [[Flagg Sambandsríkið Amerika|amerikanska flagginum]] eru 50 stjørnur, ein fyri hvønn lutstat í [[USA]]. Vóru stjørnurnar eftir fólkatalinum, hevði stjørnan hjá [[Wyoming]] verið tann minsta og stjørnan hjá Kalifornia, sum er fjølmentasti lutstaturin, hevði verið einar 60 ferðir størri. Kalifornia er fjølmentað samfelag. Fólkið í Kalifornia er ættað úr mongum londum - har eru [[Afroamerikanarar|afroamerikanar]] (6,7 %), [[Latínoamerikanarar|latínamerikanar]] (36,6 %), [[Upprunaamerikanarar|indiánar]] (1,2 %), [[ásia]]tar (12,5 %) og [[Evropa|evropear]] (42,3 %) <ref>http://quickfacts.census.gov/qfd/states/06000.html</ref>. Almenna [[mál]]ið í statinum er [[Enskt mál|enskt]].<ref>http://www.leginfo.ca.gov/.const/.article_3</ref> Eisini eru stórir spanskttalandi minnilutar í [[Suðurkalifornia]]; størsta minnilutamálið í Kalifornia er [[Spanskt mál|spanskt]]. Í [[Los Angeles]] tosa meiri enn 46 prosent av fólkinum spanskt. Tann spanskttalandi parturin av íbúgvum er í stórum vøkstri bæði í fólkatali og [[Búskapur|búskapi]]. Meksikanskur [[matur]] og [[tónleikur]] er væl dámdur. Næstan helvtin (44,9 % í 2010) av fókinum í Suðurkalifornia er ættað úr [[Meksiko]].<ref>http://www.usc.edu/schools/price/research/popdynamics/pdf/2012_Lou-etal_Racially-Balanced-Cities.pdf </ref> Tey flestu hava [[USA|amerikanskan]] ríkisborgararætt. Nógvir meksikanarar royna at sleppa tvørtur um markið at leita eftir arbeiði í Kalifornia. Sterkt vaktarhald er á markinum millum Meksiko og [[USA]].
 
== Búskapur ==
Linja 112:
|-
| style="background:#f0f0ff;"| [[2012]]
| style="background:#fff3f3;"| 37.,12% ''4,&#8239;839,&#8239;958''
| style="background:#f0f0ff;"| '''60.,24%''' ''7,&#8239;854,&#8239;285''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[2008]]
| style="background:#fff3f3;"| 36.,91% ''5,&#8239;011,&#8239;781''
| style="background:#f0f0ff;"|'''60.,94%''' ''8,&#8239;274,&#8239;473''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[2004]]
| style="background:#fff3f3;"| 44.,36% ''5,&#8239;509,&#8239;826''
| style="background:#f0f0ff;"|'''54.,40%''' ''6,&#8239;745,&#8239;485''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[2000]]
| style="background:#fff3f3;"| 41.,65% ''4,&#8239;567,&#8239;429''
| style="background:#f0f0ff;"|'''53.,45%''' ''5,&#8239;861,&#8239;203''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[1996]]
| style="background:#fff3f3;"| 38.,21% ''3,&#8239;828,&#8239;380''
| style="background:#f0f0ff;"|'''51.,10%''' ''5,&#8239;119,&#8239;835''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[1992]]
| style="background:#fff3f3;"| 32.,61% ''3,&#8239;630,&#8239;574''
| style="background:#f0f0ff;"|'''46.,01%''' ''5,&#8239;121,&#8239;325''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1988]]
| style="background:#fff3f3;"|'''51.,13%''' ''5,&#8239;054,&#8239;917''
| style="background:#f0f0ff;"| 47.,56% ''4,&#8239;702,&#8239;233''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1984]]
| style="background:#fff3f3;"|'''57.,51%''' ''5,&#8239;467,&#8239;009''
| style="background:#f0f0ff;"| 41.,27% ''3,&#8239;922,&#8239;519''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1980]]
| style="background:#fff3f3;"|'''52.,69%''' ''4,&#8239;524,&#8239;858''
| style="background:#f0f0ff;"| 35.,91% ''3,&#8239;083,&#8239;661''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1976]]
| style="background:#fff3f3;"|'''49.,35%''' ''3,&#8239;882,&#8239;244''
| style="background:#f0f0ff;"| 47.,57% ''3,&#8239;742,&#8239;284''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1972]]
| style="background:#fff3f3;"|'''55.,01%''' ''4,&#8239;602,&#8239;096''
| style="background:#f0f0ff;"| 41.,54% ''3,&#8239;475,&#8239;847''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1968]]
| style="background:#fff3f3;"|'''47.,82%''' ''3,&#8239;467,&#8239;664''
| style="background:#f0f0ff;"| 44.,74% ''3,&#8239;244,&#8239;318''
|-
| style="background:#f0f0ff;"|[[1964]]
| style="background:#fff3f3;"| 40.,79% ''2,&#8239;879,&#8239;108''
| style="background:#f0f0ff;"|'''59.,11%''' ''4,&#8239;171,&#8239;877''
|-
| style="background:#fff3f3;"|[[1960]]
| style="background:#fff3f3;"|'''50.,10%''' ''3,&#8239;259,&#8239;722''
| style="background:#f0f0ff;"| 49.,55% ''3,&#8239;224,&#8239;099''
|}
[[Marijuana]] er lógligt í Kalifornia um tú einans hevur læknaváttan <ref>http://www.huffingtonpost.com/2011/10/26/obama-administration-medical-marijuana-crackdown-california_n_1033482.html </ref>.
Linja 171:
=== Umhvørvispolitikkur ===
 
Í Kalifornia, har flestir bilar eru í [[USA]] í mun til støddina á statinum, eru strangar reglur settar í verk, sum skulu gera, at akførini verða betri fyri umhvørvið. Umhvørvisfelagsskapir sum [[Greenpeace]], hava fingið stóra undirtøku ímillum manna og hava gjørt umhvørvismál til stórtíðindi. Í 2004 viðtók staturin Kalifornia, at bensinnýtslan skuldi verða minkað heili 30 % í 2016. Vindmylnur í Kalifornia vera m.a. meira og meira nýttar sum orkukelda. Ongantíð áður hava amerikanarar bygt so nógvar vindmyllur sum í 2014. Tað er serstakliga í statunum Kalifornia og [[Texas]], at ein støðugt størri partur av elveitingini kemur frá [[Vindorka|vindorku]]. Tað er áhugafelagsskapurin fyri vindorku í [[USA]], American Wind Energy Association, sum á síni heimasíðu sigur frá, at USA í 2013 fór undir uppsetan av vindmyllum og vindmylnulundum við eini samlaðarisamlaðum orkumátti uppá 12 &#8239;000 megawatt (MW). Bloomberg skrivar, at tey 12 &#8239;000 MW eru 11 ferðir meira enn tann orkamáttur, sum varð tikin í brúk í 2012 <ref>http://www.bloomberg.com/news/2014-01-30/u-s-wind-power-building-boom-follows-92-percent-crash.html</ref>. Tað var einans 1084 MW.
 
[[Sólorka]] hevur fingið misjavna móttøku kring heimin, men í USA tykist eisini hon at vinda nógv uppá seg. Staturin Kalifornia gongur á odda, har meira enn ein hálv million húsarhald verða rikin við streymi frá sólorku. Stóra loysunarorðið í sambandi við sólorku í Kalifornia er ''leasing''. Júst leasing, sum er eitt slag av leigu, er ein av orsøkunum til vøksturin í brúkinum av sólpanelum stendur í frágreiðing frá stovninum Climate Policy Initiative <ref>http://cleantechnica.com/2014/02/01/solar-iq-rises-costs-fall/</ref>. Tríggir av fýra privatkundum í Kalifornia velja at leiga sólpanel heldur enn at keypa tey. Mark Jacobson, umhvørvisprofessari frá Stanford Universitetinum sigur, at leasing hevur gjørt sólorku tilgongiliga fyri fleiri fólk. Fyri fólk við avmarkaðari inntøku er tað ein av gongdu leiðunum. Fyritøkur sum Solar City, Sunrun, SunEdison og Sungevity hava allar bústað í heimsins miðdepli fyri elektronik og tøkni, Silicon Valley í Norðurkalifornia. Hesar bjóða fólki at leiga sólpanel í 20 ár.
Linja 177:
=== Vatntrot ===
 
Tað er ikki lætt at útvega nóg mikið av vatni til býirnar, ið vaksa so skjótt. Serliga í teimum sólríku og turru økjunum í [[Suðurkalifornia]] er tað ein trupulleiki. Tey fáa vatn úr áunum, men vatn haðan verður eisini nýtt í vatningar skipanum í landbúnaðinum. T.d. verður so nógv vatn tikið úr tí stóru [[Colorado River]], at lítið er eftir í ánni, tá ið hon kemur út á sjógv. Í undirgrundini eru alstórar goymslur av vatni, sum vórðu til undir seinastu ístíð, fyri 10.&#8239;000 árum síðan. Men tær goymslurnar minka í stórum, og tað verður alsamt dýrari at pumpa vatnið upp.
 
=== Deyðarevsing ===
 
Í Kalifornia er [[Deyðarevsing|deyðadómurdeyðarevsing]]. Umleið 725 deyðadømdir fangar eru í fongslum í Kalifornia, men eingin fangi er avrættaður síðani 2006. Í 2012 verður fólkaatkvøða í Kalifornia um at seta deyðarevsing úr gildi, men sambært meiningakanningunum er ein meiriluti fyri at varðveita hana <ref>http://www.latimes.com/news/local/la-me-poll-death-penalty-20121026,0,7370020.story</ref>. Myndugleikarnir siga, at 6,&#8239;460,&#8239;264 fólk atkvøddu 6. nov. 2012 fyri at varðveita deyðarevsing. Sostatt tóku 52 % prosent undir við verandi støðu <ref>http://ballotpedia.org/wiki/index.php/California_Proposition_34,_the_End_the_Death_Penalty_Initiative_(2012)</ref>.
 
== Djóralívið ==
[[Mynd:Urocyon_littoralis_standing.jpg|thumb|right|220px|"Channel Island fox" (frøðiheiti ''Urocyon littoralis'') eru á 6 av 8 kaliforniskum oyggjum.]]
Djóralívið í Kalifornia er ógvuliga ríkt og fjølbroytt. Í [[Suðurkalifornia]] eru nógv eiturdjór, til dømis [[slangur]], [[oydlur]] og [[sporðdrekar]]. Amerikanska puman trívist í tjúkkum skógi í Norðurkalifornia eins væl og í hálvgum oyðimørk í Suðurkalifornia. Kalldjórið kann vera 1,8 m. langt og viga eini 100 kg. Helst um náttina reikar puman um á veiðiferð. Djórini, hon tekur, eru ymisk til støddar, eitt nú [[hara]], rotta og hjørtur. Fyrr jagstraðu og skutu teir pumuna, tí hon av og á tók djór frá bondunum. Amerikanski [[preriuúlvur]]in er vanligari at síggja; preriuúlvurin er í ætt við sjakal, úlv og taman hund. Svartabjørn heldur eisini til í skógum og friðaðum økjum í Kalifornia; í 2014 vóru 25-35 &#8239;000 bjarnir í Kalifornia <ref> http://www.tahoewildbears.org/black_bear_facts.htm</ref>. 


 
Kolibriin heldur til um alt Kalifornia. Fuglurin vendir veingjunum, tá ið hann slær teir uppeftir, so luftin strýkur niðurvið, og upptrýstið verður støðugt. Velið er úttambað at bøta um javnvágina, tá ið kolibrin hongur á surruflogi. Meðan tær súgva hunang, flagsa tær á surruflogi beint uppeftir ella niðureftir, eisini aftureftir sum [[tyrlur]]. Á surruflogi láta veingirnir millum 20 og 50 ferðir um sekundið. Kaliforniska sjóleyvan er tað kópaslagið, ið mest verður vant til framsýningar; tær halda til í túsundatali við kalifornisku strendurnar. Tær taka serliga [[Høgguslokkar|høgguslokk]], fisk og onnur sjódýr.