Munurin millum rættingarnar hjá "Kalifornia"
Content deleted Content added
EileenSanda (kjak | íkøst) s →Sí eisini: skifti fyrimynd USA út við Fyrimynd Sambandsríki Amerika, ið hevur júst sama innihald. Fyrimynd USA skal nýtast til infoboksir at vísa amerikanska flaggið |
No edit summary |
||
Linja 22:
| [[Vídd]]: || 423 970 km²
|-----
| Íbúgvar ([[2014]]): || 38
|-----
| fyri km²: || 83,85/km²
Linja 38:
[[Mynd:CalaverasBigTrees2.jpg|thumb|left|170px|Risatrø í [[Calaveras Big Trees]]-parkini í [[Arnold]], Norðurkalifornia.]]
[[Mynd:SF_From_Marin_Highlands3.jpg|thumb|right|260px|[[Golden Gate brúnni|Golden Gate Bridge]] í [[San Francisco]]. [[San Francisco]] er bygdur á 43 heyggjum.]]
Í Kyrrahavsstrondini flyta stórbýir sum [[San Francisco]] og [[Eureka]] út fisk, frukt og við um allan heim. Fyri vestan er eisini [[Hollywood]], háborgin hjá [[Filmur|filmídnaðinum]], og [[Silicon Valley]] í Norðurkalifornia, sum er miðdepil fyri hátøkniligari [[Telda|teldumenning]]. Inni í statinum er heitt og slætt, har eru ring gróðrarlíkindi. Har býr lítið fólk nú á døgum, hóast kaliforniska
Fjallagarðar ganga fram við strondini. Hægsta fjallið er [[Whitneyfjøll]] í Tulare County. Whitneyfjøll er góðar 4.421 metrar høgt. Fjøllini eru skógvaksin, og har vaksa nøkur av størstu trøunum í heiminum, 100 m
[[Death Valley]] er heitasta stað í heiminum. Sum eitt portur inn til Mojave-oyðimørkina
=== Jarðfrøði ===
Fólkið í Kalifornia livir í støðugum ótta fyri [[Jarðskjálvti|jarðskjálvta]]. Økið er beint á markinum ímillum tvær meginlandaplátur. Tá ið hesar plátur renna saman, skelvur [[jørðin]], og tað kann
Djúpasti dalur í [[USA]] er í Kalifornia - [[Deyðadalur]] (á enskum ''Death Valley''), 86 m
== Søga ==
Linja 58:
=== Gullfepur ===
[[Mynd:California_Clipper_500.jpg|thumb|left|250px|Gullfepurin elvdi til miklan fólkavøkstur í býum sum til dømis [[San Francisco]]. Fólk úr øllum heiminum búsettu seg har, og havnabýurin á vesturstrondini fekk alheimsligan dám.]]
Fáar dagar fyri at [[Guadalupe Hidalgo-sáttmálin]], sum fekk frið í lag ímillum [[Meksiko]] og [[USA]], skuldi verða undirskrivaður, varð gull funnið í [[Coloma]] í [[Meksiko|meksikanska]] landslutinum Kalifornia. Landsluturin hoyrdi enn til [[Meksiko]], men [[USA|amerikanskar]] flotadeildir og herdeildir høvdu hersett hann í krígnum og høvdu sett á stovn hernaðarstýri. [[Mánadagur|Mánadagin]] tann [[24. januar]] [[1848]] funnu
Gullgravarar og aðrir eydnusmiðir tustu nú teir næstu mánaðirnar í stórum tali til Kalifornia, so at hetta áður fámenta landið brádliga uddi av fólki. Tá ið gullið varð funnið, búðu uml. 2000 fólk í Kalifornia, men áðrenn eitt ár var liðið, hevði gullfepurin drigið 92 000 fólk at seta búgv har. Hesi gróvu eftir gulli, eins og vóru tey heilt frá sær sjálvum. Nógv gull varð funnið, og nøkur fá, ið høvdu eydnuna við sær, gjørdust rík eftir stuttari tíð. [[Sacramento]]
Men livilíkindini hjá teimum mongu niðursetufólkunum, sum ikki gjørdust rík, vórðu skjótt út av lagi vánalig. Eingi hús vóru at búgva í. Ongar krambúðir vóru, sum matur og annað kundi fáast úr, og ikki vardi leingi, fyrr enn lógloysi valdaði við teirri avleiðing, at byrsan avgjørdi hvørja trætu og hvørt stríð. Tá ið gullfepurin hæsaður av, vóru nógv, sum fóru at leita eftir gulli aðrastaðni. Tó høvdu tey flestu sæð, at Kalifornia var eitt fruktagott land við avbera góðum veðurlagi, og tað vóru tí ikki so fáir gravarar, sum eydnan hevði verið kørg við, ið nú gjørdust dugandi og ágrýtnir landbúnaðarmenn.
===
[[Mynd:United_States_1850-1853-03.png|thumb|right|250px|USA í 1850. 9. september 1850 blívur Kalifornia 31. statur í [[USA]].]]
Heilt síðani [[1776]], tá ið [[USA]] var vorðið eitt sjálvstøðugt ríki, høvdu amerikanskir eydusmiðir leitað vestureftir inn millum fløturnar og fjøllini. Teir høvdu har skipað ein stat fyri og annan eftir, sum síðani vóru innlimaðir í samveldið. Í
Til tess at hjálpa teimum nógvu niðursetufólkunum varð ein maður eftir boðum frá stjórnini í [[Washington DC]] sendur til Kalifornia at stíla fyri skipanini av einum nýggjum stati, ið kundi verða innlimaður í [[Sambandsríki Amerika|Sambandsríkið Amerika]]. Hetta var í 1849. Fyri at sleppa upp í samveldið skuldi ein grundlóg gerast fyri Kalifornia, ið kundi góðkennast av [[Washington DC]]. Umboðsmaðurin hjá stjórnini hjálpti niðursetufólkunum at evna eitt lógaruppskot - men stutt vardi, so stakk eitt vandamál seg upp, ið ikki var so lætt at loysa, skuldi nýggi staturin loyva [[Trælur|trælahaldi]] ella skuldi slíkt bannast. Í Kalifornia var tað ymiskt, sum teir hildu um trælahald. Nógvir gullgravarar vóru komnir úr Suðurstatunum og kundu væl hugsað sær at fara undir at dyrka bummull, og tí vildu teir hava loyvi til at halda [[Trælur|trælir]]. Hendingarnar skaptu stóra øsing í Suðurstatunum. Fólk vóru ill um at hava mist rættindini til ein stat, sum kundi gjørst ein frálíkur trælastatur, og varð alment hótt við at siga limaskapin í [[USA|Sambandsríkinum Amerika]] upp. Í 1850 eydaðist tað tó stjórnini í [[Washington DC]] at smíða eina lóg, sum minkaði um ónøgdina eina tíð - Í Kalifornia skuldi ikki vera trælahald.
Niðursetufólkini, sum vildu hava frælsi og sjálvstýri, kravdu at fáa fólkastýri. Ein stýrisskipanarlóg varð gjørd og løgd fyri kongressina í [[USA]]. Hon góðkendi stýrisskipanarlógina, og Kalifornia gjørdist 31.
== Fólkið ==
[[Mynd:San-diego-mission-chuch.JPG|thumb|right|250px|Katólsk kirkja í [[San Diego]].]]
Upprunafólkið í Kalifornia er indiánar. [[Spania|Spaniólar]] vóru fyrstir úr Evropa, sum búsettust í Kalifornia. [[Kyrrahav]]sstrondin var ikki so væl atkomilig sum hin, og tí kom at vera longri tíð, áðrenn nakað munandi av fólki settist niður har. So seint sum í 1848 var heilt lítið av fólki í Kalifornia, men so frættist, at [[gull]] var funnið í landinum, og
Í januar 2014 búðu 38
== Búskapur ==
[[Mynd:Windenergy.jpg|thumb|left|260px|Vindmylnur í Kalifornia vera meira og meira nýttar sum orkukelda.]]
Í 1848 varð gull funnið í Kalifornia, og skjótt tusti fólk hagar úr øllum ættum at vinna sær ríkidømi. Tá ið gull varð funnið tætt við sagvirkið hjá [[sveis]]iska niðursetumanninum [[John Sutter]] í 1848, tustu gullgravarar hagar. Teir skolaðu áareyrin og vónaðu at gull var í honum. Summir vórðu hepnir, aðrir ikki. Sutter fór á heysin av øllum virkseminum, sum var á ognum hansara, og rýmdi til [[Pennsylvania]] í 1873. Nú búgva næstan
Í Kalifornia er landbúnaður stór vinnugrein. Góð mold, nógv [[Sólin|sól]] og ríviligt av vatni, veitt úr áunum, ið renna úr [[Sierra Nevada-fjøllum]], gera, at Kalifornia er fremsta landbúnaðarríki í [[USA]]. Her verða dyrkað fleiri enn 40 % av allari frukt og øllum grønmeti, ið verða etin í [[USA]], m.a. ferskur, appilsinir, jarðber, artiskokk og rósukál. Her dyrka tey eisini víndrúur, sitrónir og aðrar fruktir, umframt korn. Fyritreytin fyri landbúnaðinum er ein vatningarskipan, tí veðurlagið er so turt. Kalifornia er tann
=== Ferðavinna ===
[[Mynd:Beach_Avalon_Catalina_California_2003-22-19.jpg|thumb|right|250px|Mynd av [[Catalinaoy]]nni. Hagar fara nógv ferðafólk at hyggja at alskyns litfogrum [[dýr]]um og [[Fiskur|fiskum]].]]
Ferðavinnan hevur [[Búskapur|búskaparligan]] týdning. Seinastu árini hevur Kalifornia ment seg nógv sum ferðavinnustatur. Gongst ferðavinnuni væl, og tað eydnast at fáa fleiri ferðafólk til Kalifornia, og eydnast tað samstundis at fáa hesi at leggja meiri pening eftir seg í
[[Mynd:Californiaadv-rollercoaster-water.jpg|thumb|right|250px|Ógvuliga mong ferðafólk koma til Disneyland í Anaheim. Disneyland hevði 15,9 milliónir ymisk vitjandi í [[2009]]<ref>http://www.disneylandvacationtips.com/disneyland-attendance.html</ref>.]]
Mest er tað heita veðrið, strendurnar og
Flestu ferðafólk koma úr grannastatunum í [[USA]]. Um allan heim verður flogferðsla alsamt meira liberaliserað, og tað merkir príslækkingar innan økið. Bíligir flogferðaseðlar hava gjørt, at nógvir amerikanar fara til Kalifornia at ferðast. Lýtt veður og vøkur, stórfingin náttúra gera, at fólk eru nógv úti, og at nógv frítíðarvirksemi eisini er uttandura í Kalifornia. Ferðavinnan gevur eitt munagott íkast til kaliforniska [[Búskapur|búskapin]]. Inntøkurnar frá fólki búsitandi
Í 2010 hava verið yvir 20 milliónir vitjandi. Nógv tey flestu eru úr [[USA]], meðan restin av top-listanum er [[Meksiko]], [[Kanada]], [[Japan]], [[Stóra Bretland|Bretland]], [[Suðurkorea]] og [[Týskland]] <ref>http://tourism.visitcalifornia.com/Research/International-Visitor-Profiles/</ref>.
|