Munurin millum rættingarnar hjá "Jól"
Content deleted Content added
s bottur leggur aftrat: am:ገና |
No edit summary |
||
Linja 1:
[[Mynd:Christmas_collage.PNG|thumb|right|250px|Jól.]]
'''Jólini''' eru fyrsta høgtíðin í [[kirkjuár]]inum. Jóladagur er [[25. desember]], og í [[
Um okkara leiðir eru jólini ein gomul høgtíð, sum eisini varð hildin, áðrenn okkara forfedrar vórðu [[Kristindómur|kristnaðir]]. Hesa ársins tíðina hátíðarhildu teir, at nú fór vend at koma í. Nú fór tann ljósa tíðin at koma. Í 336 e.Kr. gjørdu kirkjufedrarnir í [[Róm]] av, at 25. desember skuldi verða hátíðarhildin sum [[Jesus|Jesu]] føðingardagur. Roynt varð at nevna høgtíðina kristmessu. Navnið vann ikki frama í [[Norðurlond]]um, men í t.d. [[Stóra Bretland|Bretlandi]] og [[USA]] eita jólini "Christmas".
== Orðið jól ==
[[Orð]]ið jól hevur óvissan uppruna. Møguliga er tað sama orðið sum hjól, og sipar tá til ársins gongd, tað støðugu endurtøkuna. [[Orð]]ið jól er [[hvørkikynsorð]] í fleirtali. Vit siga "Jólini, tey..."▼
▲[[Orð]]ið jól hevur óvissan uppruna. Møguliga er tað sama orðið sum hjól, og sipar tá til ársins gongd, tað støðugu endurtøkuna. [[Orð]]ið jól er [[hvørkikynsorð]] í fleirtali. Vit siga "Jólini, tey...".
== Jólini framman undan kristindóminum ==▼
Jólahald er upprunaliga ein heiðin høgtíð at fagna, at aftur vendir móti ljósari tíðum. Í [[norðurlond]]um var henda [[høgtíð]] hildin í fyrst í [[januar]], men í syðri londum var henda høgtíð hildin [[25. desember]]. Í 4. øld (í [[354]]?) valdi [[kirkja]]n at áseta fastan dag til høgtíðina til minnis um [[Jesus|Jesu]] føðing, og tá var henda [[kristindómur|kristindómsins]] fagnarhøgtíð løgd á jólini, [[25. desember]]. Tað elsta vit vita um jólahald í [[Norðurlond]]um er umleið [[875]], tá orðið er nevnt í sambandi við [[Haraldur Hárfagri|Harald Hárfagra]]. Hvussu hesi jól hava verið hildin fæst kanska ein ábending um í orðingum sum at "drekka jólini", sbr. td. kvæðaorðingina: "Gud man ráða, hvar vit drekka onnur jól."▼
== Jólini í
[[Mynd:Gerard van Honthorst 001.jpg|thumb|right|250px|Vit halda jól til minnis um, at [[Jesus]] varð føddur.]]
[[Mynd:Clifton_Mill_Christmas_2005.JPG|thumb|right|250px]]
Jólini eru høgtíðin til minnis um [[Jesus|Jesu]] føðing. Hetta sæst aftur í
Tá ið norðbúgvar høvdu tikið við kristnari trúgv um ár 1000, gjørdi kirkjan av, at jólini skuldu verða hildin sum føðingardagur Krists, 25. desember. Nakrir granskarar siga, at hendan dagfestingin ikki kann vera røtt, tí í [[desember]] mánaði liggur seyðurin ikki úti í [[Ísrael]]. Tað verður sagt, at tað var av praktiskum orsøkum, at kristna jólahátíðin var løgd til seinast í desember mánaði. Onki var nevnt í [[Nýggja Testamenti]] um árið, mánaðin ella mánaðardag. Hetta varð gjørt, so at tann heidna jólaveitslan skuldi fáa eitt annað innihald, at gera jólini til eina kristna høgtíð.
'''Jólahald í katólsku kirkjuni'''▼
== Jólahald og jólasiðir ==
[[Mynd:Gifts xmas.jpg|thumb|right|250px|Jólagávur.]]
* '''Jólatræ''': Siðurin at hava jólatræ er kendur úr [[Týskland]]i í umleið 1600 og í [[Danmark]] tíðliga í [[19. øld]]. Seint í [[19. øld]] hevði siðurin at hava jólatræ fingið fótafesti í øllum samfelagsløgum í [[Danmark]]. Í nógvum familjum verður gingið um træi á jólum, kanska serliga saman við børnunum. Fólk ganga hond í hond og syngja jólasangir, sum oftast snúgva seg um jesusbarnið ella jólamenn. Gingið verður eisni um træi í barnagørðum, skúlum, samkomum og á jólaveitslum.
* '''Jólamaður''': Siðurin við jólamonnum er við útlendskari handilsmentan komin til [[Føroyar|Føroya]]. [[Jólamaðurin]] er nú altíð í reyðum klæðum og hevur hvítt skegg - og klædnabúnin er tann sami í øllum handilsdeplum og til øll vanlig jólatiltøk. [[Marius Johannesen]], sáli, lat tó jólamannin í sanginum "Eg eri jólamaðurin..." vera í [[Føroyar|føroyskum]] klæðum og búgva í heyggi eins og [[huldufólk]]ini: ''"Eg eri jólamaðurin við stórum gráum skeggi, í koti og svørtum knæbuksum, eg búgvi í hulduheyggi."'' Tað er tó útlendska myndin av jólamanninum, ið hevur sigrað. Hugmyndin um jólamannin stavar frá [[Santa Nikolaus frá Myra]] í [[Ásia|Lítlaásia]], sum umvegis [[Enskt mál|enskt]] verður til [[Santa Claus]]. [[Niklasarmessa]] er minningardagur fyri santa Nikolaus frá Myra. ▼
▲Siðurin við jólamonnum er við útlendskari handilsmentan komin til [[Føroyar|Føroya]]. [[Jólamaðurin]] er nú altíð í reyðum klæðum og hevur hvítt skegg - og klædnabúnin er tann sami í øllum handilsdeplum og til øll vanlig jólatiltøk. [[Marius Johannesen]], sáli, lat tó jólamannin í sanginum "Eg eri jólamaðurin..." vera í [[Føroyar|føroyskum]] klæðum og búgva í heyggi eins og [[huldufólk]]ini: ''"Eg eri jólamaðurin við stórum gráum skeggi, í koti og svørtum knæbuksum, eg búgvi í hulduheyggi."'' Tað er tó útlendska myndin av jólamanninum, ið hevur sigrað.
* '''Jólagávur''': Jólagávur, sum vit kenna í dag, er ein av teimum nýggju skikkunum. Tað var meir kent hjá kongafólki og øðrum høvdingum. Ikki fyrr en um 1900 fingu børn kerti og kanska fingu øll í familjunni kerti. Eitt annað slag av gávum var soleiðis at teir, sum høvdu nogv av [[Matur|mati]], góvu fátækum nábúgvum eitt sindur av mati. Hesin siður er sera gamal og [[Kirkja|kirkjan]] hevur hildið fram við hesum. Um 1930 komu fleiri handlar, og fólk byrjaði at geva jólagávur, líka sum vit gera í dag. ▼
* '''Jólaveitsla''': Í nógvum bygdum í Føroyum vera jólaveitslur ella "jólafestir" hildnar millum jól og nýggjár. Oftast standa samkomur ella bygdafeløg fyri jólaveitsluni har øll bygdin er boðin við. Har verður sungið, dansað um træið, søgur lisnar, talur hildnar o.s.fr. Vanligt er at børn fáa jólapakka á veitsluni og ikki so sjálvdan kemur jólamaðurin sjálvur við pakkunum. ▼
▲Í nógvum bygdum í Føroyum vera jólaveitslur ella "jólafestir" hildnar millum jól og nýggjár. Oftast standa samkomur ella bygdafeløg fyri jólaveitsluni har øll bygdin er boðin við. Har verður sungið, dansað um træið, søgur lisnar, talur hildnar o.s.fr. Vanligt er at børn fáa jólapakka á veitsluni og ikki so sjálvdan kemur jólamaðurin sjálvur við pakkunum.
* '''Jólasangir''':
* '''
* '''Jóladansur''': ▼
* '''Jólaklæði''': ▼
▲== Jólini framman undan kristindóminum ==
[[Mynd:Disc Sol BM GR1899.12-1.2.jpg|thumb|right|250px]]
[[Mynd:Pompeii_-_Osteria_della_Via_di_Mercurio_-_Dice_Players.jpg|thumb|right|250px|Saturnusar.]]
Í Norðurlondum hildu forfedrar okkara heiðin jól, vetrarsólstøðu, sum eisini varð hildin gróðurgudinnuni Froyu til heiðurs.
▲Jólahald er upprunaliga ein heiðin høgtíð at fagna, at aftur vendir móti ljósari tíðum. Í [[norðurlond]]um var henda [[høgtíð]] hildin í fyrst í [[januar]], men í syðri londum var henda høgtíð hildin [[25. desember]]. Í 4. øld (í [[354]]?) valdi [[kirkja]]n at áseta fastan dag til høgtíðina til minnis um [[Jesus|Jesu]] føðing, og tá var henda
Sólstøðuhátíðin er møguliga tann elsta hátíð, sum menn hava hildið. Fyri 4000 árum síðani hildu fólk í Mesopotámíu 12 daga hátíð um vetrarsólstøðu. Hendan hátíð var hildin til at sýna gudinum [[Marduk]] heiður. Fólk í Mesopotámíu hildu at Marduk stríddist ímóti óndari megi hesar dagar. Persar og babýlóníumenn hildu hátíð, sum líktist og nevnist ''Sacaea''. Í ein dag skiftu trælir og húsbóndafólk um leiklut. Trælir gjørdust húsbøndur, og húsbóndafólk gjørdust trælir. Fólk í [[Evropa]] trúði, at illir andar, álvar og trøll vóru á ferð um jóltíðir, og tey gjørdu ritualir fyri at fáa sólina upp aftur. Íbúgvar í
▲'''Jóladansur'''
[[Grikkaland|Grikkar]] blótaðu [[Kronos]] um vetrarsólstøður og [[Rómverjaríkið|rómverjar]] hildu hatíð ''Saturnusar'', sum hevði tamarhald yvir gróðursemi jarðarinnar. Rómaríkið hevði vald yvir stórum parti av Evropu og londum kring [[Miðjarðarhav]]. Kristni var gjørd almenna trúgvin ár 380, men fólk vildi ikki halda aftur skemtaninni um jólini. Fólk vildi sleppa at dansa, fáa gávur og góðan mat við [[vín]]i og hava glæsiligar [[Sjónleikur|sjónleikir]]. Gávurnar vóru ofta kertur. Saturnusarhátíðin var frá miðjum [[desember]] til [[1. januar]]. Fólk arbeiddu minni og vóru tá ofta útklødd, gingu í skrúðgongu, ótu góðan mat, vitjaðu vinfólk og góvu gávur. Rómverjar pyntaðu heimið við livandi ljósum, sum hingu á grønum trøum. Tað hendi seg, at húsbóndafólk skiftu um arbeiði við trælir og borðreiddu fyri teimum.
▲'''Jólaklæði'''
Smátt um smátt yvirtók [[kirkja]]n vetrarsólstøður og broytti hugmyndina um føðingadag ósigrandi sólar "dies natalis solia invicti" til føðingadag [[Jesus|Jesu]]. Í gomlum døgum var ikki vanligt at halda føðingadag. Umleið ár 98 var føðingadagur Jesu hildin fyrstu ferð, og ár 138 gjørdi biskupur í [[Róm]] dagin til stórhátíðardag. Men tá tey ikki vistu neyva dagin, vóru dagar sum 2. januar, 6. januar, 23. mars, 28. mars, 18. apríl, 20. apríl, 20. maí, 17. november og 25. desember brúktir. Tann gamla kirkjan valdi 6. januar til føðingadag Jesu, tí tá kappaðist hon ímóti Osíris-Aion trúgv í Aleksandríu, sum hevði sína hátíð tá. Men ár 440 avgjørdi Júlíus pávi 1. at føðingadagur Jesu skuldi haldast tann 25. desember hvørt ár, men tað gjørdist ikki lóg, fyrr en ár 534.
So hvørt sum kristnidómurin breiddist út um Evropu, tók hann upp siðir, sum vóru frá heidnari trúgv, so sum mistiltein, jólatræ og at kynda bál. Tann siður at hava jólatræ kann førast aftur til dyrkan av
▲'''Uppruni jólanna'''
▲Fólk í Evropa trúði, at illir andar, álvar og trøll vóru á ferð um jóltíðir, og tey gjørdu ritualir fyri at fáa sólina upp aftur. Íbúgvar í Norður-skandinaviu síggja ikki sólina í ein heilan mánað, og fólk fór til fjals fyri at finnasólina. Tá tey komu aftur við tíðindum um, at sólin var á veg, var hildin stór veitsla, og eldur var tendraður at bjóða sólini vælkomnari
▲So hvørt sum kristnidómurin breiddist út um Evropu, tók hann upp siðir, sum vóru frá heidnari trúgv, so sum mistiltein, jólatræ og at kynda bál. Tann siður at hava jólatræ kann førast aftur til dyrkan av ”Ask Yggdrasils” (-úr ásatrúgv). Tað var vani at pynta hús við grønum greinum um jólini, og geva øðrum greinar, til minnis um megi nátturunnar. Kristni kom til skandinavia umkring 900, og heiðin jól gjørdust kristin.
▲Jólagávur, sum vit kenna í dag, er ein av teimum nýggju skikkunum. Tað var meir kent hjá kongafólki og øðrum høvdingum. Ikki fyrr en um 1900 fingu børn kerti og kanska fingu øll í familjunni kerti. Eitt annað slag av gávum var soleiðis at teir, sum høvdu nogv av mati, góvu fátækum nábúgvum eitt sindur av mati. Hesin siður er sera gamal og kirkjan hevur hildið fram við hesum. Um 1930 komu fleiri handlar, og fólk byrjaði at geva jólagávur, líka sum vit gera í dag.
[[Bólkur:Hátíð]]
| |||