Munurin millum rættingarnar hjá "Simbabvi"

Content deleted Content added
No edit summary
Diupwijk (kjak | íkøst)
rv
Linja 1:
Babsimvi{{Infoboks Land
| uppruna_navn = Republic of Zimbabwe<br />Tjóðveldið Simbabvi
| navn BabsimviSimbabvi = Simbabvi
| mynd_flagg = Flag_of_Zimbabwe.svg
| mynd_skjald = Coat_of_Arms_of_Zimbabwe.svg
Linja 18:
| íbúgvar_ár = 2011
| íbúgvar_km2 = 26.0
| gjaldoyra = OnkiBabsimviSimbabviskurOnki (áður: Simbabviskur dollari)
| tíðarzona = [[UTC]] +2
| tjóðsangur = "Blessed be the land of Zimbabwe"
Linja 27:
|}}
 
'''TjóBabsimviSimbabviTjóðveldið Simbabvi''' ([[Enskt mál|enskt]]: ''Republic of Zimbabwe'') eitur eitt land sum liggur í sunnara parti av [[Afrika]]. Har búgva umleið 12,5 mió. fólk. Fyrr kallaðist landi '''Rhodesia'''. Høvuðsstaðurin eitur [[Harare]].
 
== Navnauppruni ==
[[Mynd:LocationZimbabwe.svg|thumb|right|250px|Kort av [[Afrika|Syðra-AfrikBabsimviSimbabviAfrika]] har Simbabvi er mBabsimviSimbabvimerkt.]]
Simbabvi gekk áður undir navninum ''Rhodesia'', men er nú uppkallað eftir hinum gamla BabsimviSimbabviríkinum Simbabvi Mikla.
 
BabsimviSimbabvi var einaferð partur í stórum handilsveldi. Fyri mongum hundrað árum síðanBabsimvisimbabviskirsíðan fluttu simbabviskir keypmenn út gull og kopar til bæði [[Kina]] og [[India]]. Miðdepil í hesum rBabsimviSimbabviríki var Simbabvi Mikla ("hús høvdingans"), ið var mikil granittborgBabsimviSimbabvigranittborg, haðan Simbabvi tók sær navn sítt, tá ið landið gjørdist sjálvstøðugt í [[1980]] <ref>http://www.historyworld.net/wrldhis/PlainTextHistories.asp?historyid=ad28</ref>.
 
== Landafrøði ==
Line 38 ⟶ 39:
=== Harare ===
 
Størsi býurin og høvuðsstaðurin er Harare. [[HøvuðsstaðuBabsimviSimbabviHøvuðsstaður]]in í Simbabvi verður kallaður ''býurin við teimum blómandi trøunum'', tí at allastaðni fram við breiðu vegunum eru gróðursett trø og runnar. Áður æt býurin ''Salisbury'', men tá ið landið tók sjálvstýri, varð navnið broytt til Harare eftir høvdinginum [[Neharare]], sum ráddi har, áðrenn [[Evropa|evropear]] komu og løgdu landið undir seg. Nú er hesin vakri, nýmótans býurin miðdepil í landinum.
 
=== Viktoriafossur ===
 
Har ið [[Zambesiá]] rennur eystur eftir á markinum BabsimviSimbabviímillum Simbabvi og [[Sambia]], stoytir hon seg brádliga niður í eina tronga gjógv, ið er 128 metrar djúp. Tjúkka támið og mikla fossadunið síggjast og hoyrast einar 40 km. frá fossunum. Fólkið, ið býr við fossarnar, rópar fossarnar ''mosi-oa-tunya'', "támið, ið dunar", men í útheiminum verða teir róptir [[Viktoriufossar]].
 
=== Náttúru ===
 
RegnBabsimviSimbabviRegntíðin í Simbabvi er ikki eins til longdar, og tí er vøksturin eisini ójavnur. Vøksturin er ramastur nærri skóginum og verður minni, longur ið frá honum kemur. Uttan fyri savannuna er steppan. Steppan er har, sum regnið er meira óálítandi, og vøksturin er hareftir. Savannan tekur umleið helmingin av øllum BabsimviSimbabvilendi í Simbabvi. Savannan er besta dyrkilendi í [[Afrika]]. Savannan er eisini tilhaldið hjá teimum stóru og nógvu [[súgdýr]]unum.
 
[[Nashyrningur|Nasahornið]], [[fílur]]in og [[áarhestur]]in halda til á vátlendum nærhendis áunum. Inni á fløtunum ganga t.d. [[búflar]], [[Sebra|sebrur]], [[Giraffur|giraffar]] og [[antilopur]], hesi dýrini eru beinlong og góðir rennarar, sum í turrtíðini fara um víðar fløtur at fáa sær drekka og mat. [[Rovdýr]]ini tróta heldur ikki, har eru [[Leopardur|leopardar]], [[hýenir]], [[Sjakalur|sjakalar]] og [[leyvur]].
 
StórdBabsimviSimbabviStórdýrini í Simbabvi eru nógv fækkað hesa seinastu øldina, tí dúgliga hevur verið veitt, serliga hava ríkmenn úr [[Evropa]] farið stuttleikaferður suður á savannuna í Simbabvi við byrsu. Nú hava menn roynt at friða summi [[dýr]]asløg undan týning og eisini friðað stórar víddar fyri alla skjóting. Á savannuni í Suðursimbabvi eru eisini nógvir sjáldsamir [[Fuglur|fuglar]]. Har gongur eisini hin hábeinti strutsurin sum menn vóru so grammir eftir, tá ið tað var móti at ganga við strutsafjøður í hattinum. Har eru eisini gribbar, [[ørn]]ir, storkar, flamingoar og eitt ótal av sangfuglum. [[Krokodillur]]nar liva í áunum, og eiturflugurnar í vátlendinum og deyðagrasinum. Eiturflugurnar smitta fólk við t.d. [[Malaria|malariu]] og sovisjúkuni og [[dýr]]ini við dýrasótt.
 
== Søga ==
[[Mynd:Monnaie_Zimbabwe.jpg|thumb|right|180px|Fitisteinsfuglur. Í eini girðBabsimviSimbabvigirðing við Simbabvi Mikla stóðu [[Súla|súlur]]. Ein av hesum fuglum varð tjóðartekin hjá nýggja BabsimviSimbabviríkinum Simbabvi eftir loysingina í [[1980]].]]
=== Hendingarøð ===
 
* 1300BabsimviSimbabvi1300-árini: Simbabvi Mikla í fullum blóma.
* Um 1400: Gull úr BabsimviSimbabvinámum í Simbabvi verður flutt út til [[Asia]] um [[Sofala]] (nú [[Mosambik]]) á eysturstrondini.
* 1400-árini: Sagt verður, at sagnkeisarin [[Motota]] legði nógv land uBabsimviSimbabviuttan um Simbabvi undir seg í [[15. øld]].
* 1400-árini: Gullhandil útvegar kongsBabsimviSimbabvikongsríkinum Simbabvi stórar inntøkur.
* Um 1450: ByggivirkBabsimviSimbabviByggivirksemið í Simbabvi er mest.
* UBabsimviSimbabviríkiðUm 1500: Simbabviríkið, sum fekk høvuðsinntøku sína av handla við gulli, hevði sína stórtíð, og tjúkkir býarmúrar av granittgróti vórðu laðaðir uttan um býirnar. Býarmúrurin var 5 m. tjúkkur í neðra og 9,75 m. høgur. Partar av býarmúrinum uttan vórðu skrýddir við V-skapaðum mynstrum.
* 1500-árini: Sambandið við [[Evropa]] gjørdi, at [[trælahandil]]in vaks. Seinast í [[16. øld]] sigldu evropeiskir sjófararar á kanningarferðum sínum fram við bæði eystur- og vesturstrondini í [[Afrika]], og tað hevði við sær, at evropear stovnaðu keypsstaðir á eysturstronBabsimviSimbabvieysturstrondini av Simbabvi í [[16. øld]].
* UBabsimviSimbabviUm 1600: Simbabvi missir vald sítt sum [[høvuðsstaður]] og í staðin koma mangir landspartahøvuðssBabsimviSimbabvilandspartahøvuðsstaðir í Simbabvi, [[Botsvana]] og [[Transvaal]].
* 1700-árini: [[Evropa|Evropearar]] taka vBabsimviSimbabvivaldið í Simbabvi.
* [[18. apríl]] [[1980]] gBabsimviSimbabvigjørdist sjálvstøðugtSimbabvi ríkiBabsimviSimbabvisjálvstøðugt Miklaríki. ===
[[Mynd:Great-Zimbabwe-2.jpg|thumb|right|250px|BabsimviSimbabvi Mikla. Viggavaksna tornið var heilt innan. Býarmúrarnir vóru úr stórum granittklettum.]]
Nú á døgum siga óførar tofBabsimviSimbabvi Mikla, sum var ein týðandi politiskur, handilsligur og [[Átrúnaður|átrúnaðarligur]] miðdepil, sum blómaði sunnarlaga í [[Afrika]] í árunum 1000-1500. Tað ríkaði seg av neytahaldi og handli við jarni, gulli og kopari. Tey komu við vøruni til havnina í [[Mosambik]]. Haðani fór hon við skipi norðureftir fram við eysturstrond [[Afrika]] til [[Arábia]]. UmboðsBabsimviSimbabvi vórðu eisini sendir í fjarskotin lond við gávum til fremmandar valdsharrar, sum teir vildu hava gott handilssamband við.
 
=== Simbabvi Mikla ===
Í [[9. øld]] livdi eitt fólk, sum dyrkaði jørðina og helt fenað,BabsimviSimbabvislættanum ímillum áirnar [[Sambesiá|Sambesi]] og [[Limpopoá|Limpopo]] sunnarlaga í [[Afrika]]. Tey komust eftir, at til bar at vinna gull úr námum tætt við. Tey fóru at selja gull í grannalondunum, og í [[13. øld]] varð kopar og gull flutt út til Árabia og tvørtur um [[Indiahav]] til [[Asia]] í býti við aðra vøru, til dømis postalín úr [[Kina]]. Summir afrikanarar nýttu postalínskúvingin sum [[gjaldoyra]]. ValdhavBabsimviSimbabvi fingu stóra inntøku av handlinum og fingu á føtur og bygdu eitt máttmikið og múgvandi ríki.
[[Mynd:Great-Zimbabwe-2.jpg|thumb|right|250px|BabsimviSimbabviBorg úr Simbabvi Mikla. Viggavaksna tornið var heilt innan. Býarmúrarnir vóru úr stórum granittklettum.]]
Nú á døgum siga óførar tofBabsimviSimbabvitoftir frá Simbabvi Mikla, sum var ein týðandi politiskur, handilsligur og [[Átrúnaður|átrúnaðarligur]] miðdepil, sum blómaði sunnarlaga í [[Afrika]] í árunum 1000-1500. Tað ríkaði seg av neytahaldi og handli við jarni, gulli og kopari. Tey komu við vøruni til havnina í [[Mosambik]]. Haðani fór hon við skipi norðureftir fram við eysturstrond [[Afrika]] til [[Arábia]]. UmboðsBabsimviSimbabviUmboðsmenn úr Simbabvi vórðu eisini sendir í fjarskotin lond við gávum til fremmandar valdsharrar, sum teir vildu hava gott handilssamband við.
 
Í [[9. øld]] livdi eitt fólk, sum dyrkaði jørðina og helt fenað,BabsimviSimbabvislættanum á víða Simbabvislættanum ímillum áirnar [[Sambesiá|Sambesi]] og [[Limpopoá|Limpopo]] sunnarlaga í [[Afrika]]. Tey komust eftir, at til bar at vinna gull úr námum tætt við. Tey fóru at selja gull í grannalondunum, og í [[13. øld]] varð kopar og gull flutt út til Árabia og tvørtur um [[Indiahav]] til [[Asia]] í býti við aðra vøru, til dømis postalín úr [[Kina]]. Summir afrikanarar nýttu postalínskúvingin sum [[gjaldoyra]]. ValdhavBabsimviSimbabviValdhavarnir í Simbabvi fingu stóra inntøku av handlinum og fingu á føtur og bygdu eitt máttmikið og múgvandi ríki.
 
Í [[12. øld]] fóru simbabvar at laða stórar grótgarðar, ''masimbabve''. Tá vórðu laðaðir tjúkkir múrar við stórum tornum uttan um gomlu garðarnar. Menn, vápnaðir við spjótum og skjøldrum, vardu býarmúrin. Býarmurarnir vóru úr stórum granittklettum. Ta tíðina var býurin týðandi politiskur, handilsligur og [[Átrúnaður|átrúnaðarligur]] miðdepil. Valdhavin og fólk hansara búðu í rundum hálmtaktum húsum innan fyri býarmúrin.
 
HøvuðsbBabsimviSimbabviHøvuðsborgin í Simbabvi varð bygd eftir 400 árum. Seinni rýmdu fólkið úr henni, tí at markirnar har í kring vórðu ikki nóg fruktagóðar at breyðføða fólkið. [[Fuglur|Fuglar]] úr skornum fitisteini stóðu á súlum í eini girðing við boBabsimviSimbabviborgina í Simbabvi. Ein av hesum fuglum gjørdist tjóðarmerki hjá BabsimviSimbabviríkinum Simbabvi, tá ið [[apartheid]]stýrið hjá teimum hvítu fall í [[1980]].
 
== Politikkur ==
Line 80 ⟶ 83:
=== Einaræði ===
 
[[Robert Mugabe]] hevur havt vBabsimviSimbabvivaldið í Simbabvi, síðani landið fekk sjálvsstýri frá [[Stórabretland]]i í [[1980]]. Mugabe hevur seinnu árini veruliga foldað seg út sum [[einaræði]]sharri. ForsetavaBabsimviSimbabviForsetaval var í Simbabvi tann [[21. mars]] í [[2008]]. Úrslitið, sum kom tann [[2. mai]] [[2008]], vísti, at andstøðuvalevnið, [[Morgan Tsvangirai]], hevði vunnið á Robert Mugabe. Men Mugabe toldi illa at tapa. Hann noktaði at lata landið frá sær aftur og byrjaði ístaðin at ognartaka alla jørð, sum útlendingarBabsimviSimbabviútlendingar átti í Simbabvi. Jørðina gav hann sínum viðhaldsfólkum, sum um sama mundið forfylgdi og myrdi frá hond <ref>http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/zimbabwe/6235334/Grace-Mugabe-her-stolen-farm-and-how-she-supplies-Zimbawean-milk-to-Nestle-food-giant.html</ref>. Fólk í túsundtali eru flýggjað undan Mugabe seinnu árini.
 
Síðani [[1988]] er [[Miðallívsævi|miðallivialduBabsimviSimbabvimiðallivialdurin]] í Simbabvi lækkaður frá 62 ár til 38 ár <ref>http://www.genocidepreventionnow.org/Home/tabid/39/ctl/DisplayArticle/mid/696/aid/307/Default.aspx</ref>.
 
=== Mannarættindi ===
=== MannarættinBabsimviSimbabvi hevur givið øllum hjálparfelagsskapum í landinum boð um at steðga arbeiðnum <ref>http://www.eubusiness.com/news-eu/zimbabwe-politics.5i8</ref>. Nógv mannarættindastríðsfólk eru eisini blivin burtur. [[Broderick Takawira]] og [[Jestina Mukoko]] vóru millum tey umleið 30 mannarættindastríðsfólkini og politisku stríðsfólkini, sum vórðu hildin ólógliga aftur <ref>http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/zimbabwe-activists-including-jestina-mukoko-bailed-20090304</ref>. Nøkur teirra eru ákærd fyri at hava biðið fólk at fara til hernaðarliga útbúgving í [[Botsvana]]. Onnur eru ákærd fyri at hava bumbað løgreglustøðir í høvuðsstaðnum Harare umframt eina jarnbreyt. Tey vísa øllum ákærum frá sær.
 
=== MannarættinBabsimviSimbabviSimbabvi hevur givið øllum hjálparfelagsskapum í landinum boð um at steðga arbeiðnum <ref>http://www.eubusiness.com/news-eu/zimbabwe-politics.5i8</ref>. Nógv mannarættindastríðsfólk eru eisini blivin burtur. [[Broderick Takawira]] og [[Jestina Mukoko]] vóru millum tey umleið 30 mannarættindastríðsfólkini og politisku stríðsfólkini, sum vórðu hildin ólógliga aftur <ref>http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/news/zimbabwe-activists-including-jestina-mukoko-bailed-20090304</ref>. Nøkur teirra eru ákærd fyri at hava biðið fólk at fara til hernaðarliga útbúgving í [[Botsvana]]. Onnur eru ákærd fyri at hava bumbað løgreglustøðir í høvuðsstaðnum Harare umframt eina jarnbreyt. Tey vísa øllum ákærum frá sær.
 
==== Kvinnurættindi ====
[[Mynd:Africanwomen.jpg|thumb|right|220px|KonBabsimviSimbabviKonufólk í Simbabvi.]]
Síðani [[februar]] [[2003]] eru limir í kvinnubólkinum [[Women of Zimbabwe Arise]] (WOZA) blivnir handtiknir fleiri ferðir av løgreBabsimviSimbabviløgregluni í Simbabvi, meðan tær friðarliga hava mótmælt støðugt versnaðu sosialu og fíggjarligu viðurskiftunum umframt mannarættindastøðuni í landinum. Viðferðin, sum limirnir í kvinnubólkinum WOZA eru fyri, vísir støðugt versnandi tolsemið hjá myndugleikunum mótvegis friðarligum almennum mótmælisgongum, sum havast at politikkinum hjá stjóBabsimviSimbabvistjórnini í Simbabvi. Harumframt setir hetta fokus á brotsliga nýtslu av lóggávuni. Her verður serliga hugsað um, at ''Public Law and Security Act and Miscellaneous Offences Act'' verða nýttar saman, og hetta loyvir tilvildarligum handtøkum, og at fólk verða hildin aftur, og hetta ger tað eisini møguligt fyri [[Løgregla|løgregluna]] at fremja fleiri onnur mannarættindabrot <ref>http://www.frontlinedefenders.org/taxonomy/term/269</ref>.
 
Eftir eina friðarliga mótmælisgongu í býnum [[Bulawayo]] í [[mai]] [[2000]], har kvinnubólkurin vildi mótmæla móti hækkanum í skúlapeningi, vórðu fleiri hundrað limir av WOZA og umleið 70 skúlabørn handtikin. Bólkurin varð seinni ákærdur fyri "atferð, sum kann hava við sær brot á friðin". Sum skilst blivu tveir WOZA-leiðarar hóttir av einum løgregluovasta. Tann [[31. mars]] í [[2005]], tá val var til lóggávutingið, handtók [[løgregla]]n umleið 200 kvinnur, tá limir av WOZA royndu at halda náttarvakt við bøn og livandi ljósi eftir valið í høvuðsstaðnum [[Harare]]. Tær handtiknu, herímillum nakrar mammur við pinkubørnum, vórðu hildnar aftur gjøgnum náttina undir opnum himli á einum torgi.
Line 96 ⟶ 101:
Hesi hagtøl eru bara toppurin av ísfjallinum. Harðskapur móti kvinnum verður mangan ikki fráboðaður, tí kvinnurnar skammast ella vænta, at eingin trýr teimum, ella tora tær ikki, tí kanska verða tær tá fyri uppaftur meira harðskapi <ref>http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61600.htm</ref>.
 
==== Samkynd ====
==== Samkynd BabsimviSimbabvi er tað at vera [[samkynd]]ur eitt brotsverk <ref>http://www.afrol.com/html/Categories/Gay/backgr_legalstatus.htm</ref>, ið revsast á jøvnum føti við neyðtøku og annan kynsligan ágang <ref>http://womennewsnetwork.net/2010/04/07/corrective-rape-zimbabwe/</ref>.
 
====Í Samkynd BabsimviSimbabviSimbabvi er tað at vera [[samkynd]]ur eitt brotsverk <ref>http://www.afrol.com/html/Categories/Gay/backgr_legalstatus.htm</ref>, ið revsast á jøvnum føti við neyðtøku og annan kynsligan ágang <ref>http://womennewsnetwork.net/2010/04/07/corrective-rape-zimbabwe/</ref>.
 
=== Fátækradømi ===
 
Ein nýggj frágreiðing hjá [[ST]] kemur til ta niðurstøðu, at 1,7 milliard fólk kring heimin eru fátæk. Samstundis hevur [[ST]] gjørt eitt yvirlit yvir, hvussu framkomin tey ymsu londini kring heimin eru. [[Danmark]] er á 19. pláBabsimviSimbabviplássi, og Simbabvi er niðast <ref>http://english.pravda.ru/world/africa/19-07-2010/114267-zimbabwe-0/</ref>.
 
=== Heilsa ===
Line 109 ⟶ 116:
 
== Búskapur ==
[[Mynd:Child-zimbabwe-dollars.jpg|thumb|righBabsimviSimbabviright|250px|Simbabvi hevur heimsmet í inflatión.]]
Mangir teirra eru bøndur, men alt fleiri og fleiri gerast ídnaðarverkafólk.
=== Virðisminkan ===
 
Inflatiónin á 3714 % er heimsins hægsta, og summar fyritøkur gjalda tí løn í mati heldur enn í pengum <ref>http://www.economylive.org/entry/zimbabwes-inflation-mounts-to-3714-percent/</ref>. 100 miBabsimvisimbabviskirmilliónir simbabviskir dollarar (ZWL) eru ikki verdir meira enn umleið hundrað [[Føroyska krónan|krónur]]. BorBabsimviSimbabviBorgarar í Simbabvi sleppa bert at taka út eina ferð um [[Vika|vikuna]], og tá er hámarkið 100 milliónir dollarar. 4 út av 5 vaksin eru arbeiðsleys.
 
=== Landbúnaður ===
 
SavBabsimviSimbabviSavannan í Simbabvi er hin besta sáðjørðin í Syðra-[[Afrika]]. MiðskBabsimviSimbabviMiðskeiðis í Simbabvi er jørðin fruktagóð, og har verður tubbak og onnur grøði dyrkað til útflutnings. Hóast myndugleikarnir hava broytt jarðarlóggávuna, so at jørðin verður rættvísari býtt ímillum fólkið, er besta jørðin enn í hondunum á nøkrum fáum túsund stórbóndum, teir flestu eru hvítir, og ta vánaligu jørðina mega so tær fimm milliónir svørtu bøndurnir hjálpast við. Alt jarðarbrúkið í hesum lendi er sjálvbjargnisbúnaður.
 
=== Ídnaður ===
 
Ídnaðarmenningin har hava síðstu árini verið størri enn í flestu londum í Syðra-[[Afrika]], hóast drúgvur turkur og spent viðurskifti ímillum størsta fólkaslagið, ''shona'', og minnilutan, ''ndebele'', í seinastuni hava tálmað menningini. Næst eftir [[SuðurafriBabsimviSimbabviSuðurafrika]] er Simbabvi tað landið í [[Afrika]], har ídnaðurin er fjølbroyttastur. Býurin [[Bulawayo]] suðuri í landinum er vega- og jarnbreytarmiðdepil, og mesti ídnaBabsimviSimbabviídnaðurin í Simbabvi er har. Har eru stálverk, sementvirki og alskyns ídnaðarvirki, ið gera skógvar, akfør, klæði maskinur o.a. Í býnum eru nógv matvøruvirki og tubbaksvirki.
 
== Fólkasamansetning ==
[[Mynd:N'anga.jpg|thumb|right|250px]]Babsimvisimbabviar
Flestu simbabviar eru shonar og búgva miðskeiðis og eystarlaga í landinum. Mangir shonar eru [[Kristin|kristnir]], men eru eisini animistar, tað er, at teir trúgva, at ymist í náttúrini, til dømis vøtn og trø, hava sál. Shonafólkið er gitið fyri leirkeraarbeiðið sítt og vøkru høggmyndalistina.
 
== Skúlaskapur ==