Munurin millum rættingarnar hjá "Arktis"

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Linja 1:
[[Mynd:ArcticSunny_Skies_over_the_Arctic_in_Late_June_2010.svgjpg|thumb|right|250px|Kort yvir Arktis]]
[[Mynd:Gj%C3%B8a.jpg|thumb|right|250px|[[Roald Amundsen]] ([[16. juli]] [[1872]] - [[18. juni]] [[1928]]) sigldi útnyrðingsleiðina við ''[[Gjøu]]'' í [[1906]]]]
Norðasta stjørnumyndin undir norðurhválvi, '''Arktos''' (frá [[Grikskt (mál)|grikskt]]) ella '''Stórabjørn''' (frá [[Latín (mál)|latín]]), er upprunin at navninum á '''Arktis''', sum á okkara [[mál]]ið eitur '''Norðurkollur''' og er [[hav]]ið - [[Íshav]]ið - kring '''Norðurpól'''. [[Íshav]]ið er suður at norðastu pørtunum í [[Evropa]], [[Asia]], [[Norðuramerika]] og [[Grønland]]i. Meginparturin av [[Íshav|Norðuríshavi]] er fryst, hóast heitir havstreymar ganga norður higar úr [[Atlantshav]]i og [[Kyrrahav]]i og gera, at luftin hitnar, og ísurin tiðnar við strendurnar við [[Íshav]]ið. Lítið fólk býr á Norðurkolli, hóast har er nógv tilfeingi og stórt [[dýr]]ameingi.
 
== Søga ==
 
Í [[16. øld]] fóru [[Evropa|evropeiskir]] sjófarar at gera rannsóknarferðir til Norðurkoll til tess at finna eina aðra siglingarleið til [[Asia]]. [[Stóra Bretland|Bretar]] fóru at kortleggja útnyrðingsleiðina ímillum [[Kanada]] og pólísin, og [[Niðurlond|niðurlendskir]] sjófarar granskaðu landnyrðingsleiðina ímillum [[Siberia]] og pólísin. Men ikki fyrr enn í [[1906]] vórðu báðar leiðirnar sigldar. Trý ár seinni kunngjørdi [[USA|amerikanski]] pólfarin [[Robert Peary]] ([[6. mai]] [[1856]] – [[20. februar]] [[1920]]), at hann hevði verið á Norðurpólinum. Summi ivast í, um [[Robert Peary|Peary]] nakrantíð var á Norðurpólinum, tí ferðin vardi so stutt.
 
Leingi hildu summir pólfarar, at pólísurin lá oman á einum stórum meginlandi. Í [[1958]] prógvaði [[USA|amerikanski]] kjarnorkurikni kavbáturin ''[[Nautilus]]'', at tað ikki var so, tá ið hann sigldi undir ísinum úr [[Alaska]] til [[Svalbarð]]. Seinni hava havrannsóknir kortlagt havbotnin.
 
== Dýr og vøkstur ==
 
Satt [[dýr]]ameingi er í [[Íshav]]inum. Kópur, roysningur og mong hvalasløg tola væl glerkalda sjógvin, tí undir húðini og undir hvøljuni er tjúkt spik, sum lívir væl fyri kulda. Uppi á landi eru [[reinsdýr]], [[moskusneyt]], [[hara]], [[pólrevur]] og [[úlvur]]; alsamt á ferð eftir mati. Um veturin leita hesi [[dýr]] suður eftir undan ringasta vetrarkuldanum. Stutta summarið blóma nógvar harðførar plantur og veita øllum [[skordýr]]ameinginum á frostmýrunum føðslu. Her eigur eisini nógvur fuglur um summarið, til dømis helsigás, terna, entur og ymisk másasløg.
 
== Fólkið og samfelagið ==
 
Lítið fólk býr í køldu, harðføru londunum við [[Íshav]]ið. [[Sámar]] í [[Sápmi|Sámalandi]], jakutar og nenetsar í [[Siberia]] og [[inuit]]tar í [[Kanada]], [[Alaska]] og [[Grønland]]i livdu fyrr av at veiða. Nógv reindýr halda til á hesum leiðum og av teimum fekk fólkið til dømis mat, klæði, amboð og lutir til býtishandil. Nøkur fólk liva enn soleiðis, men tey flestu hava nú búsett seg í bygdum og hava fast arbeiði.
 
Um veturin liggur lendið undir í djúpum kava, og um summarið, tá ið kavin tiðnar, gerast stór lendi bleytar mýrar. Fólk eru í kavaskóm ella á skíðum, at tey skulu ikki søkka niður í kavan. Á gleri og hørðum kava ganga fólk í skóm við tjúkkum, grovum botni, ella tey hava píkar undir skónum, at tey ikki glíða. Fyrr varð hundasleta álitið til allan flutning langvegis; men nú nýta tey flestu kavaskutara. Hann er lættur at handafara, ekur skjótt og orkar væl at draga.
 
Ísurin í [[Íshav]]i er vanliga 2 metrar tjúkkur. Skal verða siglt har norðuri, má ísbrótari verða nýttur, ella hann má sigla undan øðrum skipum og bróta teimum eina rennu at sigla ígjøgnum. Ísbrótarar hava ógvuliga sterka maskinu og ísstyrktan skrokk. Bógvur og stevni eru sergjørd. Ísbrótarin setur ferð á, siglir framskipið upp á ísin, ið so brotnar undan skipinum.
 
== Søga ==
 
== Landalæra ==
Í [[16. øld]] fóru [[Evropa|evropeiskir]] sjófarar at gera rannsóknarferðir til Norðurkoll til tess at finna eina aðra siglingarleið til [[Asia]]. [[Stóra Bretland|Bretar]] fóru at kortleggja útnyrðingsleiðina ímillum [[Kanada]] og pólísin, og [[Niðurlond|niðurlendskir]] sjófarar granskaðu landnyrðingsleiðina ímillum [[Siberia]] og pólísin. Men ikki fyrr enn í [[1906]] vórðu báðar leiðirnar sigldar. Trý ár seinni kunngjørdi [[USA|amerikanski]] pólfarin [[Robert Peary]] ([[6. mai]] [[1856]] – [[20. februar]] [[1920]]), at hann hevði verið á Norðurpólinum. Summi ivast í, um [[Robert Peary|Peary]] nakrantíð var á Norðurpólinum, tí ferðin vardi so stutt.
 
=== Lond í Arktis ===
Leingi hildu summir pólfarar, at pólísurin lá oman á einum stórum meginlandi. Í [[1958]] prógvaði [[USA|amerikanski]] kjarnorkurikni kavbáturin ''[[Nautilus]]'', at tað ikki var so, tá ið hann sigldi undir ísinum úr [[Alaska]] til [[Svalbarð]]. Seinni hava havrannsóknir kortlagt havbotnin.
[[Mynd:Arctic.svg|thumb|right|250px|Politiskt kort.]]
* {{flagicon|Alaska}} [[Alaska]]
* {{flagicon|Alaska}} [[Aleutoyggjar]]
* {{flagicon|Russland}} [[Siberia]]
* {{flagicon|Russland}} [[Novaja Semlja]]
* {{flagicon|Russland}} [[Frans Jósefsland]]
* {{flagicon|Russland}} [[Nýsibiriaoyggjar]]
* {{flagicon|Noreg}} [[Finnmark fylke|Finnmark]]
* {{flagicon|Noreg}} [[Troms fylke|Troms]]
* {{flagicon|Noreg}} [[Nordland fylke|Nordland]]
* {{flagicon|Noreg}} [[Svalbarð]]
* {{flagicon|Noreg}} [[Jan Mayen]]
* {{flagicon|Sámaland}} [[Sápmi]]
* {{flagicon|Kanada}} [[Yukon]]
* {{flagicon|Kanada}} [[Nunavut]]
* {{flagicon|Kanada}} [[Northwest Territories]]
* {{flagicon|Grønland}} [[Grønland]]
* {{flagicon|Svøríki}} [[Lappland]]
* {{flagicon|Svøríki}} [[Norrbotten]]
* {{flagicon|Finnland}} [[Lappland]]
 
[[Bólkur:Landafrøði]]